دارایی بافی یکی از زیباترین صنایع دستی استان یزد است. صنایع دستی و هنرهای سنتی ، دست آفریده های ظریفی هستند که در طول سده های متمادی با حفظ ریشه ها و سنت های خود رشد کرده و مراحل شکل‌گیری خود را گذرانده یا می گذرانند. یکی از ویژگی های هنرهای سنتی جنبه رمزی و تمثیلی این هنرهاست.اثر هنری سنتی زیباست و این زیبایی در هنر سنتی ذاتی است. یکی از زیباترین هنرهای سنتی ، ایکات یا دارایی بافی نام دارد.
دارایی بافی بافت نوعی پارچه، با در هم تنیدن تار و پود‌هایی از جنس نخ و ابریشم است که الیاف آن قبل از بافت با شیوه گره زدن ، رنگرزی شده باشند. این هنر زیبا همانند بسیاری از هنرهای سنتی دیگر در کشور ایران و شهر یزد رواج دارد.
ریشه کلمه ایکات یا دارایی بافی
ایکات درواقع نوعی روش رنگرزی هم هست که در ایران به دارایی بافی معروف است. کلمه ایکات به زبان مالایی از واژه منجیکات به معنای بستن یا گره زدن یا پیچاندن ریشه می گیرد. منظور آن شیوه بستن تار و پود از روی الگویی است که از پیش آماده شده است و معنی گره زدن و رنگ نمودن نخ های پارچه قبل از بافته شدن را دارد. در اصل دارایی بافته‌ای از ابریشم است که ویژگی خاص و شهرت آن به دلیل نقش‌های خاص و سبک رنگرزی بسیار ابتدایی آن است.
اما نام دارایی بافی از آن جهت در ایران مصطلح شد که در قدیم این پارچه در جهیزیه هر عروس به عنوان وسیله ی سرمایه ای و فاخر بوده و جز دارایی عروس محسوب می شده است. البته در باور عوام این نقل قول نیز وجود دارد به دلیل اینکه جنس این پارچه در گذشته از ابریشم طبیعی و بسیار گران قیمت بوده و اشخاصی که این نوع پارچه را خریداری می کردند، ثروتمند بودند ، این هنر دارایی بافی نام گرفته است.
پارچه بافته شده با این سبک دارای کاربردهای مختلفی است. از دارایی بافی پیشتر فقط برای رو میزی و رو تختی استفاده می شد اما امروزه ازین هنر برای ساخت شال ، کوله پشتی ، انواع لباس و مانتو ، چادر شب ، آستری ، لحاف ، بقچه و بسیاری از موارد دیگر استفاده می شود.
رنگ کردن و بافت پارچه دارایی بافی
بافت پارچه دارایی به وسیله دستگاهی با همان نام دارایی بافی انجام می شود، در ابتدای کار بافت باید الیافی که وظیفه رنگ آمیزی و پیاده کردن نقش بر پارچه را دارند رنگ آمیزی شوند. برای رنگ کردن الیاف در گذشته از رنگ های گیاهی ، طبیعی و روش های سنتی استفاده می شد و امروزه مانند سایر رنگرزی ها رنگ های شیمیایی جایگزین شده اند.
قبل ازینکه رنگرزی را آغاز کنند الیاف را منظم کرده و به دسته های مرتب ۳۰ یا ۴۰ تایی تقسیم می کنند. پس از آن دسته های الیاف را از داخل دو تکه چوب که دارای سوراخ های زیادی هستند عبور می دهند تا به شکلی که ابتدا و انتهای دسته های الیاف به وسیله آنها مهار می شوند و مرتب در کنار یکدیگر قرار می گیرند.
با انجام اینکار هنرمند می تواند به آسانی طرح را بر روی الیاف منتقل کند. برای جدا کردن تقریبی الیاف هم رنگ ، مابین آنها را با نخ موم زده گره می زنند، البته این گره ها خیلی دقیق عمل نمی کنند اما تا حدودی الیاف هم رنگ را از هم جدا نگه می دارند.
رنگ و بافت پارچه
پس از دسته بندی الیاف نوبت به جان بخشیدن با رنگ به الیاف می رسد. در این مرحله دسته های الیاف را از دو تکه چوب باز می کنند و با توجه به طرح و رنگ تعیین شده، رنگ می کنند، پس از رنگرزی، دسته های الیاف را با آب می شورند تا رنگ روی الیاف ثابت بماند.
بعد از رنگ گرفتن الیاف گره ها را از الیاف باز می کنند، با باز کردن گره ها ، قسمت هایی که با گره از هم جدا شده بودند خیلی کم با دیگر رنگ ها مخلوط شده اند و زیبایی خاصی به الیاف رنگرزی شده می دهند.
گام بعدی دارایی بافی ، بافت پارچه است. بعد از چله کشی، نخ ها را به دستگاه دارایی بافی می بندند و بافت پارچه دارایی آغاز می شود. پارچه دارایی کمی حالت کشی دارد به همین دلیل طرح ها خیلی دقیق بر روی پارچه پیاده نمی‌شوند به طور معمول طرح‌های دارایی ساده، هندسی و بزرگ هستند و علت زیبایی این پارچه ها هم همین طرح های نامنظم آنهاست.
انواع روش های دارایی بافی
ایکات یا دارایی بافی به سه روش مختلف انجام می شود که عبارتند از دارایی تار ، دارایی پود ، دارایی تار و پود دوگانه
برای انجام هر سه روش باید نخ ها را روی دار طوری چهار چوب بکشند که بتوان آن ها را به صورت یک نقش منسجم جمع کرد و به هم گره زد. سخت ترین و زمان بر ترین مرحله دارایی بافی در هر سه روش ، بستن و رنگ کردن و باز کردن نخ ها می باشد. اندازه بستن و گره ها بستگی به ظرافت نقش انتخاب شده دارد. در دارایی های معمولی ۱۰ الی ۱۵ تار در یک دسته قرار دارد، اما در بافت های سنگین تر، برای یک دسته ۳ تار قرار داده می شود. در ادامه مختصری راجب هر سه روش دارایی بافی توضیح خواهیم داد.
در روش دارایی بافی با تار ، نخ های تار طبق نقشه در محل های مناسبی با نخ غیر قابل نفوذی محکم گره زده می شود و سپس در حمام رنگ قرار می گیرد تا قسمت های بسته شده در زمان رنگرزی بدون رنگ بمانند. این تکنیک از ابتدا در آسیای جنوب شرقی رایج بود ، اما در شرق آفریقا کمتر استفاده می شد. دارایی بافی تاری اولین نوع دارایی بافی است.
بافت با پود
دارایی بافی با پود به کار بیشتری روی دستگاه بافندگی نیاز دارد زیرا هر گره ای باید در جای دقیق و معین زده شود تا نقش حاضر گردد. در این روش، نخ های پود روی یک قاب مستطیل شکل پیچیده می‌شوند تا نخ‌هایی که باید نقش خاص ایجاد کنند، در این قالب دسته بندی شده و سپس با نخ غیر قابل نفوذی گره زده شود. در این روش بافنده تا اندازه ای می تواند با حرکت دادن و جلو و عقب بردن پود نقش هایی را که خود در نظر دارند به وجود آورد.
بافت با تار و پود
در دارایی بافی دوگانه رنگرزی تار و پود با روش گره زنی انجام شده که شیوه کار آن بسیار پیچیده است. ابتدا نخ های تار رنگ شده و روی دستگاه قرار می گیرند، سپس نخ های پود روی ماسوره ها پیچیده می شوند و پارچه با طرحی ساده بافته می شود. دارایی بافی به روش تار و پود بسیار پرکارتر و گرانبهاتر از بقیه روش ها می باشد. به مهارت فوق العاده ای که در هر دو روش باید به کار بسته شود نیاز دارد و گاه تکمیل این بافت های ظریف پیچیده یک سال یا بیشتر زمان می گیرد.
نوع نخ مصرفی جهت دارایی بافی
در قدیم نخ دارایی بافی از جنس ابریشم خالص بوده است اما اکنون از ابریشم مصنوعی استفاده می شود. مثلا از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوز رایون فیلامنت برای پود آن استفاده می‌شود.