ساز و کار بادگیر چگونه است؟ ساختار آن ها چگونه بوده است؟ ایرانیان قدیم چگونه با استفاده از بادگیرها خانه های خود را خنک نگه می داشتند؟
اکنون که در فصل تابستان و در اوج گرما به سر می بریم ممکن است به این فکر کنیم که در سال های دور که خبری از برق و کولرهای آبی و گازی نبوده مردم ایران که کشوری عمدتا گرم و خشک محسوب می شود چگونه در این فصل مخصوصا در استان ها و مناطق گرم و مرکزی گرمای طاقت فرسای تابستان را تحمل می کردند؟
آیا بادبزن ها و حوض ها و فواره ها برای کنترل گرمای خاورمیانه ای کافی بودند؟ جواب تمام این سوال ها راهکاری هوشمندانه از ایرانیان به نام بادگیر است که از حیث کارآمدی و مهندسی دقیق با توجه به علم آن دوران، امروزه شهرت جهانی دارد.
برای خرید آنلاین بلیط هواپیما و رزرو هتل در الی گشت با مناسب ترین قیمت اینجا کلیک کنید
طراحی ساز و کار بادگیر و نجات از گرما
ایران در مدار بیابانی جهان قرار گرفته و به همین دلیل آب و هوای گرم و خشکی دارد. ایرانیان مخصوصا اهالی سرزمین های جنوبی و مرکزی برای فرار از این گرمای طاقت فرسا راه حل های ساده مانند پوشیدن لباس های گشاد و سفید و خنک و خوردن خوراکی های خاصی که باعث خنک شدن بدن می شدند را در برنامه عادت های روزانه خود قرار داده بودند. با وجود اینکه در آن زمان تکنولوژی برق در ایران وجود نداشته به کار گرفتن همین راهکارهای ساده و اما کارآمد نیز تاثیرگذار است.
اما بادگیرها در خانه های بزرگتر و متعلق به افراد ثروتمندتر بود که ساز و کار بادگیر باعث کاهش دمای کل خانه می شد و گرمای تابستان را قابل تحمل تر می کرد.
قاعدتا از آن جایی که در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران هوا گرم تر از سایر نقاط کشور است تعداد بادگیرها نیز بیشتر است. به طوریکه شهر یزد بخاطر داشتن بادگیر های بسیار زیاد به شهر بادگیرها نیز معروف است.
تاریخچه بادگیر در زندگی مردم ایران
منابع دقیقی برای مشخص کردن زمان شکل گیری و ساخت بادگیرها برای اولین بار در دسترس نیست اما طبق تحقیقات انجام شده از زمان قرن اول هجری ایرانیان از ساز و کار بادگیر استفاده می کردند. اما قدیمی ترین بادگیری که به صورت معتبر قدیمی ترین بادگیر ایران شناخته می شود بادگیر مدرسه غیاثیه خرگرد و در قرن نهم هجری است.
نقشی که بادگیر در تاریخ ایران داشته است.
بادگیر در شهرهای مختلف با نام های بادخون، بادخان، بادآهنگ، بادهنج، بادآهنج، بادغر، بادهلج نیز بین مردم منطقه نیز شناخته می شود. گفته شده که بادگیر و دیگر نام های منسوب به آن در اشعار و ادبیات فارسی هم ذکر شده است.
همچنین بسیاری از جهانگردان در سفرنامه های خود از بادگیر نام برده اند و از ساز و کار بادگیر در نحوه کنترل دمای خانه های ایرانی می گویند. برای مثال شادرن از بادگیرهای شهر اصفهان و سیلوای فیگروا از بادگیرهای هرمز می گوید. این ها نشان دهنده این است که بادگیرهای ایران به قدری خاص و مبتکرانه بودند که مورد توجه جهانگردان و مسافران نیز قرار می گرفتند.
بادگیرها سازه های تاریخی و سنتی ایرانی هستند که با بهره گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا و هوایی که داخل ساختمان جریان دارد هوا را به صورت خود به خودی خنک می کنند. ساز و کار بادگیر بر پایه این دو بخش مهم انجام می شود:
- بیرونی
- درونی
- بخش بیرونی برجی راست گوشه و ۴ یا ۸ پهلو است که آسمانه آن با آجر و خشت بسته شده است. درون این بادگیر به نسبت شمار دهانه های بادگیر با تیغه های مورب به ۲ یا ۸ بخش تقسیم می شود.
- ناحیه درونی شامل هواکش و گذرگاه های باد است. در واقع بخش درونی از این رو درونی نامیده شده که درون ساختمان قرار دارد و بادگیر را به تالار تابستانی یا زیرزمین و حوض خانه مربوط می کند.
گرچه هدف ساخت و عملکرد بادگیرها یکی است اما در مناطق مختلف ممکن است با کمی تفاوت و در شکل های مختلف ساخته شوند. علت این تفاوت ها اختلافات اقلیمی و آب و هوایی است. به این معنی که اگر مکانی هوای گرم تر یا تابستان های طولانی تری داشت، معماران قدیم ایران با ایجاد تفاوت در شکل و سازوکار بادگیر سعی می کردند تا میزان کارآمدی آن را چند برابر کنند.
ساز و کار بادگیر هنگام وزش باد
در بالا ترین نقطه بادگیر منافذ و سوراخ هایی وجود دارد که معمولا بر خلاف جهت وزش باد ساخته می شوند. به این صورت وقتی باد در مسیر بادگیر شروع به وزیدن می کند، منافذ رو به باد تحت فشار مثبت و منافذ پشت به باد تحت فشار منفی قرار می گیرند. البته ساز و کار بادگیر به صورتی است که تهویه هواکش فقط زمانی کار می کند که سرعت باد بیشتر از دو و نیم متر بر ثانیه باشد. در هنگام شب بر اثر تغییر میزان دمای هوا بادگیر خنک می شود و سپس هوای خنک وارد ساختمان زیر بادگیر و ساختمان های مجاور می شود.
زمانی که سرعت باد چندان زیاد نیست تهویه طبیعی هوا با استفاده از بادگیرها بر اساس پدیده خاصیت دودکش صورت می گیرد. همانطور که از نامش پیداست ساز و کار بادگیر ها در این شرایط به صورت یک دودکش است.
در زمان هایی که اصلا باد نمی وزد و هوا آرام است آجرهای سازنده برج در طول روز گرم می شوند و به صورت یک دودکش عمل میکنند. به این ترتیب باعث می شوند که هوای گرم از خروجی های برج خارج شود و و هوای خنک تر از طبقات زیرین خانه (تابستانه و زیرزمین با حوضچه) به بالا کشیده شود. این فرآیند در هر ساعتی از شبانه روز ممکن است روی دهد اما در شب های تابستان که معمولا آرام هستند و بادی نمی وزد بیشتر رخ می دهد.
عوامل تغییر ساز و کار بادگیر
اختلاف بین دمای داخل و خارج از ساختمان عامل اصلی در ایجاد جریان و جابه جایی هوا و ساز و کار بادگیر است. چون وقتی دمای هوا افزایش پیدا می کند چگالی آن کاهش می یابد و به سمت بالا می رود. در نتیجه اختلاف دما باعث اختلاف چگالی و اختلاف فشار و در نهایت جا به جایی هوا می شود. این اثر که رانش حرارتی نام دارد به میانگین درجه حرارت دو ستون هوای گرم و درجه حرارت بیرونی و ارتفاع کانال بادگیر (ستون هوای گرم) بستگی دارد.
در مناطقی که هوا خشک است، خشکی هوا به علاوه گرمای آن بر ساز و کار بادگیرها تاثیر می گذارند. در این نواحی بیشتر با استفاده از ساز و کار تبخیری برای تغییر دما و کنترل آن اقدام می کنند.
همانطور که گفتیم بادگیرها در ایران به علت تفاوت اقلیم و آب و هوا در مناطق مختلف کشور در انواع مختلف وجود دارند. بادگیرها و نوع ساز و کار آنها در ایران به ۳ دسته (به علاوه بادگیرهای ۳ طرفه) تقسیم می شود.
بادگیرهای اردکانی یا بادگیرهای یک طرفه
این بادگیرها در مناطقی ساخته می شوند که باد مطبوع معمولا تنها از یک جهت به سمت بادگیر بوزد؛ در این صورت بادگیر را یک طرفه می سازند. ساز و کار بادگیرهای یک طرفه آسان تر و ساختن آن ها راحت تر و مقرون به صرفه تر است. به همین دلیل در شهرهایی که بادگیر یک طرفه دارند معمولا برای هر اتاق خانه یک بادگیر ساخته می شود. این نوع بادگیرها در شهرهایی مانند میبد و طبس و عقدا دیده می شوند.
بادگیر کرمانی یا بادگیر دو طرفه
بادگیر کرمانی نیز از لحاظ ساختاری تقریبا ساده است و اندازه کوچکی هم دارد. دو طرفه بودن این بادگیرها باعث شده تا به بادگیر دو قلو هم معروف شوند. کارایی این بادگیر نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر است و بادگیرِ بیشتر آب انبارها از این نوع است.
بادگیرهای سه طرفه
بادگیرهای سه طرفی که به نام بادگیر شکم دریده نیز معروف هستند خود انواع مختلفی دارند و در نواحی مانند روستای حسین آباد یزد دیده می شوند. در این نوع بادگیر دیواری که به سمت باد معمول و مطلوب است را بزرگتر و با حفره های بیشتر می سازند. دو سمت دیگر نیز دارای حفره هستند که در صورت وزش باد از سمت دیگر باد را به سمت داخل ستون هدایت می کنند.
بادگیر یزدی یا بادگیر چهار طرفه
این بادگیرها به چهار طرفه یا چهار سو نیز معروف هستند و اندازه آن ها از دیگر بادگیرها بزرگتر است و معمولا بسیار بلند هستند. ساخت این بادگیرها از نظر معماری سخت و پیچیده تر است. ۴ طرفه بودن این بادگیر به این دلیل است که بتواند هر بادی که از هر ۴ طرف با سمت بادگیر می وزد را به سمت داخل بکشد. به همین ترتیب شکل این بادگیرها از ۴ به ۶ و یا ۸ طرفه نیز تغییر پیدا کرده است. یکی از زیباترین بادگیرهای ۸ طرفه با ارتفاع بسیار بلند بادگیر باغ دولت آباد یزد است.