آرامگاه شیخ احمد جامی یکی از مقامات برجسته ایرانی است که در استان خراسان رضوی، در شهرستان تربت‌جام واقع شده و به عنوان یکی از مراکز مهم زیارتی و مذهبی در این منطقه شناخته می‌شود. شیخ احمد جامی، یکی از مشاهیر بزرگ ایرانی بوده که به عنوان یکی از علمای برجسته شناخته می‌شود. این آرامگاه به عنوان محلی برای زیارت است و بازدیدکنندگان در سفر به تربیت جام از این اثر تاریخی و ارزشمند دیدن می‌کنند. در این مطلب از الی گشت قصد داریم به معرفی این آرامگاه تاریخی و جاذبه‌های اطراف آن بپردازیم.
شیخ احمد جامی در سال ۱۰۴۹ میلادی در روستای نامق شهرستان کوهسرخ، خراسان رضوی، به دنیا آمد. او تا سن ۲۲ سالگی بیکار بود، اما در همان سن تصمیم به تغییر گرفت و به سمت دین قدم گذاشت و حدود ۱۲ سال از عمر خود را در کوه‌های اطراف روستای نامق به عبادت گذراند. سپس به تربت‌جام رفت و در روستای بزد ساکن شد و در دامنه کوهی به همین نام، مسجدی به نام “مسجد نور” بنا کرد که هنوز هم وجود دارد.
شیخ جامی در طول زندگی، به شهرهای مختلفی از جمله نیشابور، هرات، بوزجان، مرو و بسطام سفر کرد و با مشایخ خراسان آشنا شد. در سفر به تربت‌جام، خانقاهی در روستای معدآباد بنا کرد که محل تألیف کتب و تربیت مریدان او بود. بعد از آن آوازه او شهر را پر کرد و توجه حاکمان را به خود جلب کرد و توانست به عنوان یکی از مشاهیر ایران شناخته شود.
آرامگاه شیخ احمد جامی، صوفی خراسانی و شاعر ایرانی در مسیر مشهد به هرات واقع شده و به دلیل حضور مزار او در این منطقه، به نام تربت‌جام شناخته می‌شود. احمد جامی که ملقب به ابونصر احمد ژنده‌پیل است، در قرن پنجم و ششم هجری قمری زندگی کرده و از علما و عارفان برجسته این دوره محسوب می‌شود. زادگاه او در روستای نامق ترشیز (کاشمر) بوده و مزارش در ده معد آباد واقع در نزدیکی جام قرار دارد. این زیارتگاه به دلیل بناهای تاریخی و معماری ارزشمندی که از قرن‌های مختلف شامل قرن هفتم تا قرن سیزدهم هجری هستند، توجه بازدیدکنندگان و پژوهشگران را به خود جلب کرده است.
شیخ احمد جام، معروف به “ابونصر احمد ژنده‌پیل” یا به‌اختصار “ژنده‌پیل”، یکی از بزرگان عارفان و صوفیان دوره سلجوقی است که از سال ۵۳۶ تا ۴۴۰ هجری قمری زندگی کرده است. پس از درگذشت احمد جام، مریدانش که برخی از آنها حکمرانان و زمامداران سیاسی بودند، به ارادت و احترام خود به او، بناهای زیبا و با ارزشی را پیرامون مزارش ساختند. این بناها شامل مساجد، مدارس، خانقاه و سایر امکانات مربوط به زیارتگاه شیخ احمد جام بوده‌اند که از آن جمله، خانقاه و مسجد در کنار مزار او واقع شده‌اند. این اقدام نشان از اهمیت و جایگاه وی در قلب مردم و مریدانش دارد که تا به امروز زیارتگاه شیخ احمد جامی به یکی از مقاصد مهم زیارتی و مذهبی در ایران تبدیل شده است.
یکی از قسمت‌های بارز و جذاب مجموعه آرامگاه شیخ احمد جام، ورودی آن است که به قرن هشتم هجری برمی‌گردد. درِ ورودی این آرامگاه، با کتیبه‌هایی به خط کوفی که روی چوب نقش بسته‌اند، تزیین شده است، اما متأسفانه به دلیل خرابی بخشی از آنها، امکان خواندن کامل کتیبه‌ها وجود ندارد. بعد از آن به قسمت ورودی آرامگاه می‌رسیم که از خشت طراحی شده و در دوره‌های مختلف، با تزیینات مختلفی تزیین شده است، برای مثال در دوره ایلخانی با گچ سفیدرنگ شده و در دوره‌های بعدی، با گچ‌بری تزیین و از رنگ قرمز استفاده شده است.
بخش دیگری از این مجموعه شامل آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبرهایی که در نزدیکی مقبره واقع شده‌اند، است. منظره مقبره شیخ احمد جامی بسیار زیبا و دلنشین است و فضایی دارد که دور آن با حصاری از سنگ مرمر سفید و سیاه محاصره شده و یک درخت بزرگ پسته در داخل آن قرار دارد. این درخت، نمادی از زندگی و جاودانگی است و به عنوان نشانی از جاودانگی یاد و خاطره شیخ احمد جامی محسوب می‌شود. روی سنگ‌های این مقبره، یادگاری‌های زیادی توسط زائران و گردشگران نوشته شده که نشان از ارزش و احترام مردم نسبت به این مکان مقدس دارد.
این آرامگاه با داشتن این مجموعه ارزشمند از بناها و تزیینات، به عنوان یکی از مقاصد مهم زیارتی و فرهنگی در خراسان رضوی شناخته می‌شود و هر ساله میزبان گردشگران و زائرانی از داخل و خارج کشور است که به دنبال استفاده از فضای معنوی و زیبای این مکان مقدس هستند.
مزار شیخ احمد جامی شامل بخش‌های گوناگونی است که هر یک از آنها ارزش ویژه‌ای دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
اولین قسمتی که در مزار شیخ احمد جامی به چشم می‌خورد، ایوان ورودی است. این ایوان با ارتفاع حدود ۲۷ متر، نمادی از صلابت و قدرت است. طراحی ایوان به نیمه اول قرن هشتم هجری برمی‌گردد و با سبک آذری ساخته شده است. تزیینات آن در طی زمان تغییر کرده و در دوره‌های مختلفی از جمله دوره تیموری و صفویه، با کاشی‌های رنگی و نقوش متنوع تزیین شده است. همچنین ایوان نمادی از معماری قدیمی است که در دوران مغول، دو مناره‌ای بازسازی شده است.
گنبدخانه که در امتداد ایوان قرار دارد و ساخت آن در دو مرحله صورت‌گرفته به طور اصلی بر روی شالوده خانقاهی ساخته شده که خود شیخ آن را بنا کرده است. این ساختمان شامل چهار سه‌کنج، دو اتاق و چهارطاق هشت‌ضلعی است و دارای سه ورودی است. دیواره‌های داخلی این بنا از زمان دوره مغول با کاشی‌کاری‌های نفیس تزیین شده بوده‌اند که متأسفانه بعدها با گچ پوشانده شده‌اند.
این بنا که به “مسجد سردر” یا “مسجد رواق” هم معروف است، توسط سلطان سنجر سلجوقی در سال ۶۳۳ هجری قمری ساخته شد و ملک غیاث‌الدین محمد کرت هفتادسال بعد قسمت‌هایی را به آن اضافه کرد.
مسجد عتیق در ضلع جنوبی گنبدخانه قرار دارد و به گفته برخی در گذشته مسجد جامع بوده است. فضای این مسجد شامل شبستان و پنج رواق است و ساختمان آن از آجر ساخته شده و کاشی‌های رنگی زیبا هم در آن استفاده شده است.
مسجد کرمانی یکی از زیباترین بخش‌های مزار است که از شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می‌رود. سازنده این مسجد به همین نام شهرت دارد و ساختمان شامل چله خانه و شاه‌نشین است.
وقتی از خیابان به سمت آرامگاه می‌روید، در ابتدا راه سنگی در سمت چپ مشاهده می‌کنید که بسیاری، به‌خصوص مردم محلی، باور دارند که شیخ احمد جامی پس از ۱۸ سال عزلت، از این سنگ به تربت‌جام رفته است، بنابراین این سنگ مورد احترام ویژه‌ای قرار دارد.
در مجاورت درگاه ورودی مزار شیخ احمد جامی، یک آب‌انبار آجری واقع است که بر اساس کتیبه‌های موجود و آثار تاریخی، در سال ۱۰۱۰ هجری قمری به دست «فیروز جنگ ابن حسین»، یکی از بزرگان دوران شاه‌عباس صفوی، ساخته شده است. به عنوان محل بیتوته و استراحت برای مسافران، زائران و ارادتمندان شیخ جامی کارکرد داشتند.
آرامگاه شیخ احمد جامی در تربت‌جام یکی از مقامات مهم تاریخی این منطقه است و اطراف آن هم‌مکان‌های دیدنی بسیاری دارد. در اطراف آرامگاه، می‌توان به مقبره و مسجد خواجه عزیزالله، مسجد زیرزمینی، گنبد فیروز شاهی، مسجد کرمانی و مسجد جامع نو اشاره کرد. علاوه بر این، بازارهای محلی در نزدیکی آرامگاه، فرصت خوبی را برای خرید و تجربه‌کردن فعالیت‌های محلی فراهم می‌کنند. همچنین، معماری سنتی و محوطه زیبا در این منطقه از دیگر جاذبه‌های دیدنی است که مسافران را به خود جلب می‌کند.
مطالب مرتبط
آرامگاه شیخ احمد جامی در استان خراسان رضوی و شهرستان تربت‌جام و در محله سعدآباد با فاصله‌ای حدود ۱۶۶ کیلومتر از شهر مشهد قرار دارد. دسترسی به آرامگاه شیخ احمد جامی از مسیر خیابان جامی و از کنار پارک شیخ جام، به‌راحتی امکان‌پذیر است.
آرامگاه شیخ جامی با طراحی معماری زیبا و ارزش‌های تاریخی و فرهنگی خود، به عنوان یک نماد از تلاش و ارزش‌های اسلامی در منطقه، همواره موردتوجه مردم و محققان قرار گرفته است. با توجه به اهمیت فرهنگی و مذهبی آن، این آرامگاه به عنوان یک مرکز مهم در معارف اسلامی، آموزش و ترویج فرهنگ محلی و پذیرایی از بازدیدکنندگان، همچنان نقش زیادی در فرهنگ و تاریخ منطقه دارد و در خاطره‌ها و قلب‌های دوستداران فرهنگ و تاریخ ماندگار است.