حتما تا به حال اصطلاح میراث جهانی یونسکو را شنیده‌اید. زمانی که اسم میراث جهانی یونسکو می‌آید، صحبت از معروف‌ترین بناهای تاریخی در سراسر جهان است. با توجه به اینکه در ایران نیز بخشی از آثار تاریخی به این فهرست اضافه شده‌اند، در این مقاله قصد داریم تا در مورد فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو و ویژگی‌های منحصربه‌فرد هرکدام را به همراه شما عزیزان بررسی کنیم. با ما در الی گشت همراه باشید.
+
سازمان میراث جهانی یونسکو چیست؟
در واقع میراث جهانی یونسکو شامل مجموعه‌ای از مکان‌های فرهنگی یا طبیعی است که در سازمان جهانی یونسکو توسط کمیته میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شوند. بر پایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی خود را نامزد ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو کنند. پس از ثبت میراث در لیست، حفاظت از این آثار به عهده کشور مبدا و تمامی کشورهای عضو کمیته خواهد بود.
رتبه اول بیشترین تعداد میراث ثبت شده در سازمان میراث جهانی یونسکو متعلق به کشور ایتالیا با ۵۸ اثر می‌باشد. فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو نیز در سال ۲۰۲۱ با ثبت راه آهن ایران و اورامانات به تعداد ۲۶ اثر رسید.
معیارهای فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو چیست؟
هر جاذبه‌ای برای ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو باید حداقل یکی از معیارهای نام‌برده در ادامه مطلب را داشته باشد. این معیارها برای ثبت در بخش فرهنگی شش مورد و برای ثبت در آثار طبیعی چهار مورد می‌باشد.
معیارهای طبیعی
- پدیده طبیعی باید منحصربه‌فرد و ویژگی‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.
- نمونهای برجسته از تغییرات و تحولات تاریخ و سیر زمین‌شناسی باشد.
- نمونهای برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.
- شامل زیستگاه‌های مهم طبیعی از نظر تنوع گونه‌های زیستی و شامل گونه‌های در خطر باشد.
معیارهای فرهنگی
- نمایانگر یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
- نمایانگر تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی و یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
- نشانگر یک واقعه بی‌نظیر یا کم‌نظیر از یک سنت فرهنگی یا تمدن موجود یا از بین رفته باشد.
- نمونهای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحلهٔ مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
- نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
- مستقیما در رابطه با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری و ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو
ایران از فوریه سال ۱۹۷۵ به کمیته میراث جهانی یونسکو پیوست و از آن تاریخ تا به امروز موفق به ثبت ۲۶ اثر فرهنگی و طبیعی در این فهرست شده است. میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید و چغازنبیل جزو اولین آثاری بودند که در سال ۱۹۷۹ به ثبت جهانی درآمدند. در ادامه ۲۶ اثر ثبت شده ایران در فهرست میراث یونسکو را به ترتیب معرفی خواهیم کرد.
۱. نیایشگاه چغازنبیل، خوزستان، سال ۱۹۷۹
چغازنبیل یک نیایشگاه باستانی متعلق به عیلامی هاست که در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. این نیایشگاه باستانی به جا مانده شهر دوراونتاش است و امروزه در نزدیکی شهر شوش در استان خوزستان قرار دارد. لازم به ذکر است که این بنا اولین مورد در لیست فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو می‌باشد.
۲. تخت جمشید، فارس، سال ۱۹۷۹
تخت جمشید یادگاری عظیم و باشکوه از حکومت هخامنشیان در ایران است. این بنا در شهرستان مرودشت در شمال استان فارس واقع شده است و نام یکی از شهرهای باستانی ایران بوده است. در این شهر مجموعه کاخ‌هایی به نام تخت جمشید قرار داشته که در دوران حکومت داریوش هخامنشی، خشایارشاه و اردشیر اول بنا شده است.
۳. میدان نقش جهان، اصفهان، سال ۱۹۷۹
میدان نقش جهان، میدان مستطیلی شکلی در میان شهر زیبای اصفهان است. این میدان به وسیله بناهایی از دوره صفوی محصور شده است. میدان نقش جهان به شکل امروزی به حکومت شاه عباس صفوی برمی‌گردد. بناهای تاریخی در میدان نقش جهان شامل عمارت عالی قاپو، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه است.
۴. تخت سلیمان، آذربایجان غربی، سال ۲۰۰۳
تخـت سلیمان یکی از عجیب‌ترین بناهای ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. تخت سلیمان در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی واقع شده است. مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده است که به دوره اشکانیان، ساسانیان و ایلخانیان مربوط است. مهمترین اثر بجای مانده آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است.
۵. مجموعه ارگ بم و چشم انداز فرهنگی آن، کرمان، سال ۲۰۰۴
ارگ بم که در شهر بم در استان کرمان واقع شده به روایتی مربوط به دوران اشکانیان یا هخامنشیان است. تا اواخر دوره قاجار ارگ بم مسکونی بوده است. این بنای تاریخی بر اثر زلزله ی ۶.۶ ریشتری در سال ۱۳۸۲ ویران شد اما همچنان جزو لیست فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو می‌باشد.
۶. مجموعه پاسارگاد، فارس، سال ۲۰۰۴
مجموعه پاسارگاد مجموعه‌ای از آثار باستانی برجای مانده از دوره هخامنشیان است. این مجموعه در استان فارس واقع شده است. در این مجموعه آرامگاه کوروش کبیر، باغ سلطنتی پاسارگاد، کاخ دروازه پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، کوشک و آب نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری و محوطه مقدس قرار دارد.
۷. گنبد سلطانیه، زنجان، سال ۲۰۰۵
گنبد سلطانیه یا مقبره محمد خدابنده در سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در نزدیکی زنجان در شهر سلطانیه ساخته شد. این بنا به لحاظ معماری مهم و با ارزش است. رنگ آب گنبد و ارتفاع گنبد خارق العاده است.
۸. بیستون، کرمانشاه، سال ۲۰۰۶
بزرگترین سنگ نوشته جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی از دوره هخامنشیان در این محوطه واقع شده است. سنگ نوشته بیستون در سی کیلومتری شهر کرمانشاه، بر دامنه کوه بیستون قرار دارد.
۹. مجموعه کلیساهای آذربایجان، سال ۲۰۰۸
این مجموعه که شامل سه کلیسای ارمنی از جمله قره کلیسا، کلیسای استپانوس مقدس، کلیسای زور زور است، در استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی واقع شده‌اند. این کلیساها در دوره زمانی سده‌های هفتم تا چهاردهم میلادی ساخته و با گذشت زمان بارها مرمت شده‌اند.
۱۰. سازه‌های آبی شوشتر، خوزستان، سال ۲۰۰۹
سازه‌های آبی شوشتر متعلق به دوران ساسانیان، جهت بهره‌گیری از نیروی آب به‌عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی ساخته شده است. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است، قابل توجه و جالب هستند.
۱۱. مجموعه بازار تاریخی تبریز، آذربایجان شرقی، سال ۲۰۱۰
بازار تبریز بزرگترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره آسیا به‌شمار می‌رود. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان است. این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل شده است که معماری ایرانی را به زیبایی به نمایش می‌گذارد.
۱۲. بقعه و خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، اردبیل، سال ۲۰۱۰
مجموعه بی‌نظیر بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد پادشاهان صفوی، در سال ۷۳۵ ه.ق به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. در عصر صفوی، بقعه شیخ صفی‌الدین با حضور استادان بزرگ عهد صفوی به زیبایی تزیین شد.
۱۳. مجموعه باغ‌های ایرانی، سال ۲۰۱۱
این مجموعه در واقع به معماری و ساختار و طراحی منحصربه‌فرد باغ‌های ایرانی اشاره دارد. باغ پاسارگاد را ریشه معماری باغ‌های ایرانی می‌دانند. باغ‌های ایرانی که جزو لیست فهرست آثار ثبت شده در یونسکو هستند؛ عبارتند از باغ‌های پاسارگاد، ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه.
۱۴. مسجد جامع اصفهان، اصفهان، سال ۲۰۱۲
مسجد جامع اصفهان از مهمترین و قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است. این مسجد مجموعه تاریخی وسیعی را به ابعاد ۱۷۰ در ۱۴۰ متر در شمال شرقی اصفهان و در کنار میدان کهنه یا سبزه میدان دارد و امروز شامل قسمت‌های مختلفی است از قبیل گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، ضمن چهار ایوانی شبستان‌ها، مدرسه مظفری محراب الجایتو که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره‌ای خاص هستند، همچنین سبک معماری مسجد شیوه رازی است.
۱۵. برج گنبد قابوس، گلستان، ۲۰۱۲
گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد. سبک معماری بنا شیوه رازی است. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید، بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب به پانزده متر از سطح زمین بلندتر است، قرار دارد و در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در زمان پادشاهی شمس المعالی قابوس بن وشمگیر بنا شده است.
۱۶. کاخ گلستان، تهران، سال ۲۰۱۳
کاخ گلستان مجموعه‌ای از بناهایی است که در میدان ارگ تهران واقع شده است. بناهای این کاخ در زمان‌های مختلف ساخته شده‌اند. نام این کاخ از تالار گلستان واقع در عمارت خروجی گرفته شده است. کاخ گلستان فضایی از ارگ سلطنتی تاریخی بوده است. شروع ساخت آن به ارگ تاریخی تهران و زمان شاه طهماسب یکم در دوران صفویه در بخش قدیمی شهر تهران بازمی‌گردد و بخش‌های اصلی آن در درون حصار قدیمی تهران احداث شد ولی در دوره قاجار گسترش فراوانی یافت و محل سکونت شاهان قاجار بود. در زمان پهلوی جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژه‌ی خارجی استفاده می‌شد.
۱۷. شهر سوخته، سیستان و بلوچستان، سال ۲۰۱۴
شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون قرار داشته و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دوره‌ی بنای این شهر بزرگ با عصر برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی می‌کرده‌اند. شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد. این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی؛ بخش‌های مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی؛ و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند.
۱۸. چشم انداز فرهنگی روستای میمند، کرمان، سال ۲۰۱۵
روستای میمند روستایی صخره‌ای و دستکند با چند هزار سال قدمت است. این بنا بی‌گمان از نخستین سکونتگاههای بشری در ایران به شمار می‌رود. روستای میمند روی هم رفته دارای ۴۰۶ کیچه و ۲۵۶۰ اتاق می‌باشد. ساکنان این روستا دارای آداب و رسوم خاصی هستند و در زبان و گویش آن‌ها هنوز از کلمات پهلوی ساسانی استفاده می‌شود.
۱۹. محوطه باستانی شوش، خوزستان، سال ۲۰۱۵
شهر باستانی شوش یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاههای شناخته شده جهان است. طبق اسناد باستانی شوش از مهمترین و باشکوه‌ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده است. شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده، که هریک به سهم خود در دیگری تاثیر داشته‌است.
۲۰. مجموعه قنات‌های ایرانی، سال ۲۰۱۶
بی‌بدیل بودن این قنات‌ها شامل فناوری‌های مرتبط با احداث آن‌ها با در نظر گرفتن ویژگی‌های منحصر به فردشان، مانند عمیق‌ترین، طولانی‌ترین، یا قدیمی‌ترین قنات ایران بوده است. این ۱۱ قنات شامل: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم است.
۲۱. کویر لوت، سال ۲۰۱۶
کویر لوت نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو جای دارد. سابقهٔ تمدنی بیش از پنج هزار سال در حاشیه‌ی کویر لوت و کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه در نوع خود بی‌نظیر است که از جمله این کشفیات می‌توان به درفش پنج هزارساله‌ی شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان محسوب می‌شود.
۲۲. شهر تاریخی یزد، یزد، سال ۲۰۱۷
بافت و ساخت معماری شهر یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی و فرهنگی مردم منطقه، گذشته از زیبایی خاص این معماری، از ویژگی‌های آن است. در مرکز هر محله معمولاً حمام، بازارچه، آب انبار، مسجد، حسینیه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات) قرار دارد که بسیاری از این امکانات هنوز پابرجا هستند. بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است.
۲۳. جنگل‌های هیرکانی، سال ۲۰۱۹
این جنگل‌ها در شمال ایران، در طول ساحل جنوبی دریای خزر و نیمرخ شمالی رشته کوه‌های البرز واقع شده‌اند. در این جنگل درختان پهن برگ در طول ۸۵۰ کیلومتر خط ساحلی خزر کشیده شده و بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارد، در آن زمان بیشتر مناطق معتدل شمالی را این جنگل‌ها پوشانده بود. در عصر یخبندان کواترنری این جنگل‌ها کوچکتر شدند اما بعد با پایان عصر یخبندان دوباره گسترش یافتند. این جنگل‌ها پیشتر به عنوان یکی از دویست زیست بوم طبیعی جهانی در فهرست صندوق جهانی حیات وحش ثبت شده بودند. جنگل‌های هیرکانی به جز انواع گیاهان و جانوران، محل زندگی حدود هفت و نیم میلیون نفر هم به‌شمار می‌رود.
۲۴. راه آهن سراسری ایران، سال ۲۰۲۱
علت ثبت راه آهن ایران در یونسکو این بود که هم از نظر تاریخی و صنعت اهمیت دارد و هم وجه فرهنگی دارد زیرا اقوام مختلف ایرانی را به هم وصل می‌کند. راه‌آهن ایران با ۱۴۰۰ کیلومتر گستردگی که استان‌های مختلفی را به هم متصل می‌کند، از جمله پرونده‌های زنجیره‌ای ایران در یونسکو همچون قنات، باغ‌های ایرانی و کلیساها محسوب می‌شد که تمام ایستگاه‌ها، پل‌ها و … را به عنوان مقصد جهانی معرفی می‌کند را هم به یکدیگر پیوند می‌دهد. این راه‌آهن در میانه راه از ایستگاه‌های مهمی همچون قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک عبور می‌کند.
۲۵. چشم‌انداز فرهنگی اورامانات یا هورامان، کرمانشاه و کردستان، سال ۲۰۲۱
منطقه اورامانات یا هورامان که بخش‌هایی از کردستان و کرمانشاه را شامل می‌شود، علاوه بر معماری خانه‌ها به صورت پلکانی، دارای بافت منحصر‌بفرد فرهنگی هم هست. این منطقه شامل: بخش‌هایی از شهرستان سنندج و کامیاران و بخش عمده‌ای از سروآباد و مریوان در استان کردستان و شهرستان جوانرود و پاوه به صورت کامل و بخش‌هایی از روانسر و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه می‌شود.
۲۶. چشم انداز باستان شناسی ساسانی استان فارس، فارس، سال ۲۰۱۸
چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس شامل هشت سایت باستانی است که در سه منطقه باستانی، فیروزآباد، بیشاپور، سروستان در جنوب غربی استان فارس واقع شده‌اند.
آثار تاریخی موجود در این سایت‌های باستانی که در قالب یک پرونده در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، شامل شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیر خوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقش برجسته دیهیم گذاری و نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان می‌شود
نتیجه‌گیری
با توجه به پیشینه تاریخی ایران و آثار تاریخی گسترده و چشم‌انداز‌های طبیعی استثنایی در کشور عزیزمان ایران، در این مقاله سعی داشتیم تا جاذبه‌های جهانی موجود در این خاک را به شما همراهان عزیز معرفی کنیم. امیدواریم که مطالب ارائه شده برای شما عزیزان مفید واقع شده باشد. الی گشت اوقات خوشی را برایتان آرزومند است.
سوالات متداول
-
چند مورد از بناهای تاریخی ایران به ثبت یونسکو رسیده‌اند؟
ایران از فوریه سال ۱۹۷۵ به کمیته میراث جهانی یونسکو پیوست و از آن تاریخ تا به امروز موفق به ثبت ۲۶ اثر فرهنگی و طبیعی در این فهرست شده است.
-
یونسکو چیست؟
میراث جهانی یونسکو شامل مجموعه‌ای از مکان‌های فرهنگی یا طبیعی است که در سازمان جهانی یونسکو توسط کمیته میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شوند. بر پایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی خود را نامزد ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو کنند. پس از ثبت میراث در لیست، حفاظت از این آثار به عهده کشور مبدا و تمامی کشورهای عضو کمیته خواهد بود.
معیارهای سازمان جهانی یونسکو برای ثبت بناها به عنوان میراث جهانی چیست؟
معیـارهای یونسکو برای ثبت آثار تاریخی در بخش فرهنگی شش مورد و برای ثبت آثار طبیعی چهار مورد می‌باشد.
معیارهای طبیعی
- پدیده طبیعی باید منحصربه‌فرد و ویژگی‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.
- نمونهای برجسته از تغییرات و تحولات تاریخ و سیر زمین‌شناسی باشد.
- نمونهای برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.
- شامل زیستگاه‌های مهم طبیعی از نظر تنوع گونه‌های زیستی و شامل گونه‌های در خطر باشد.
معیارهای فرهنگی
- نمایانگر یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
- نمایانگر تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی و یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
- نشانگر یک واقعه بی‌نظیر یا کم‌نظیر از یک سنت فرهنگی یا تمدن موجود یا از بین رفته باشد.
- نمونهای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحلهٔ مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
- نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
- مستقیما در رابطه با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری و ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
-
کدام باغ‌های ایرانی در سازمان یونسکو ثبت شده‌اند؟
باغ‌های ایرانی که جزو لیست فهرست آثار ثبت شده در یونسکو هستند؛ عبارتند از باغ‌های پاسارگاد، ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه.