بزرگ‌ترین جزیره ایران در خلیج فارس، نه تنها به خاطر طبیعت بکر، سواحل زیبا و جاذبه‌های گردشگری‌اش مشهور است، بلکه فرهنگ و تاریخ غنی آن هم یکی از جاذبه‌های این جزیره به شمار می‌رود. یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ مردم قشم، افسانه‌ها و داستان‌های محلی آنهاست که نسل به نسل منتقل شده‌اند. در این مقاله، به بررسی مهم‌ترین افسانه های مردم قشم و تأثیر آنها بر فرهنگ و زندگی مردم این جزیره خواهیم پرداخت.
معرفی قشم
اما خوب است پیش از آن که به بررسی افسانه های مردم قشم بپردازیم قدری درباره خود این جزیره بدانیم. قِشم بزرگ‌ترین جزیره ایران و خلیج فارس در تنگه هرمز واقع شده است. این جزیره در دوران ساسانیان ابرکاوان نام داشته.
شهرستان قشم بخشی از استان هرمزگان است که خود جزیره قشم را شامل می‌شود. این جزیره به دلیل قرار داشتن در تنگه هرمز و هم‌جواری با جزیره‌های هرمز، لارک، هنگام، تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، از دیرباز از موقعیت جغرافیایی ویژه برخوردار بوده و دارای اهمیت استراتژیکی دیده‌بانی و دروازه‌بانی خلیج فارس است.
موقعیت جغرافیایی این جزیره از شمال به شهر بندرعباس، مرکز بخش خمیر و قسمتی از شهرستان بندر لنگه، از شمال خاوری به جزیره هرمز، از شرق به جزیره لارک، از جنوب به جزیره هنگام و از جنوب باختری به جزایر تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی محدود می‌شود.
آشنایی با تاریخچه قشم
یکی از موارد مهمی که به هنگام بررسی افسانه های مردم قشم باید به آن پرداخته شود تاریخچه‌ی قشم است. چرا که تاریخ هر منطقه‌ای بر شکل‌گیری افسانه‌ها و باورهای بومی آن ناحیه تأثیر به سزایی دارد. درباره پیشینه این جزیره لازم است بدانید که نشانه‌های سکونت انسان در این منطقه به زمان عیلامیان بازمی‌گردد.
در حقیقت می‌توان گفت بر اساس ژئولوژی و سنگوارههای کشف شده در سواحل ایران، آغاز زندگی در خلیج‌فارس به حدود ۴۰۰ هزار سال قبل برمیگردد. قشم در زمان مادها، هخامنشیان و ساسانیان هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.
در دوران حکومت پهلوی اول و دوم، همواره ایرانی بودن خلیج‌فارس، به خصوص جزیره ابوموسی و جزایر تنب بزرگ و کوچک تأکید شد. در سال ۱۹۷۱، مأموران ایرانی به طور دائمی در جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، مستقر شدند.
آشنایی با افسانه های مردم قشم
حالا که قدری با جزیره قشم و تاریخچه آن آشنا شدیم بهتر است برویم به سراغ بحث اصلی این مقاله یعنی بررسی افسانه های مردم قشم. جالب است بدانید این افسانه‌ها که ریشه در اعتقادات، باورها و تجربه‌های مردم بومی دارند، بازتابی از زندگی در دل طبیعت و در کنار دریا هستند.
روحیات مردم قشم و سبک زندگی و آداب و رسوم آنها با باورها و داستان‌هایشان گره خورده است. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا به معرفی برخی از این افسانه‌ها بپردازیم.
۱. افسانه ننه دریا
یکی از معروف‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه ننه دریا است. این داستان که به نوعی بازتاب زندگی مردم در کنار دریاست، درباره موجودی افسانه‌ای به نام ننه دریا است که در اعماق دریا زندگی می‌کند و بر دریا و موجودات آن حکمرانی دارد.
بر اساس این افسانه، ننه دریا زنی با موهای بلند و چهره‌ای زیباست که گاهی اوقات به شکل انسانی در کنار دریا ظاهر می‌شود. او به ماهیگیران کمک می‌کند تا صید خوبی داشته باشند، اما اگر کسی به دریا بی‌احترامی کند یا قوانین آن را زیر پا بگذارد، ننه دریا خشمگین شده و دریا را طوفانی می‌کند.
مردم قشم معتقدند که برای داشتن صید خوب و آرامش در دریا، باید به ننه دریا احترام گذاشت و از او طلب برکت کرد. این افسانه نشان‌دهنده ارتباط عمیق مردم قشم با دریاست. ماهیگیران محلی هنوز هم هنگام رفتن به دریا دعا می‌کنند و معتقدند که احترام به دریا و موجودات آن، باعث برکت در زندگی‌شان می‌شود.
۲. افسانه پری های دریایی
یکی دیگر از افسانه های مردم قشم درباره پری‌های دریایی است که در بسیاری از فرهنگ‌های ساحلی جهان دیده می‌شود. مردم قشم باور دارند که پری‌های دریایی موجوداتی زیبا و جادویی هستند که در اعماق دریا زندگی می‌کنند و گاهی اوقات در شب‌های مهتابی به سطح آب می‌آیند.
بر اساس این افسانه، پری‌های دریایی موجوداتی نیمه انسان و نیمه ماهی هستند که صدایی دلنشین دارند و می‌توانند انسان‌ها را مسحور کنند. آنها گاهی اوقات به ماهیگیران یا دریانوردان کمک می‌کنند، اما اگر کسی به آنها آسیب برساند یا قصد شکارشان را داشته باشد، پری‌های دریایی او را نفرین می‌کنند.
این افسانه باعث شده که مردم قشم احترام خاصی برای دریا و موجودات آن قائل باشند. همچنین، داستان‌های مربوط به پری‌های دریایی در ادبیات شفاهی و موسیقی محلی قشم هم بازتاب یافته است.
۳. افسانه بادهای خشمگین
بادها نقش مهمی در زندگی مردم قشم دارند. یکی از معروف‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه بادهای خشمگین است که درباره قدرت و تأثیر بادها بر زندگی مردم است. بر اساس این افسانه، بادهای مختلفی در جزیره قشم وجود دارند که هر کدام شخصیت و ویژگی خاص خود را دارند.
برخی از این بادها مهربان و آرام هستند و به مردم کمک می‌کنند، اما برخی دیگر خشمگین و ویرانگرند و می‌توانند طوفان‌های بزرگی ایجاد کنند. مردم قشم معتقدند که این بادها توسط موجودات جادویی کنترل می‌شوند و برای آرام کردن آنها باید دعا کرد یا مراسم خاصی به نام مراسم زار برگزار کرد.
این افسانه نشان‌دهنده اهمیت بادها در زندگی مردم قشم است. بادها نه تنها در کشاورزی و دریانوردی تأثیر دارند، بلکه در فرهنگ و باورهای مردم قشم هم نقش مهمی ایفا می‌کنند.
۴. افسانه بوسلمه
افسانه بوسلمه هم از دیگر افسانه های مردم قشم است. طبق این افسانه بوسلمه موجودی ترسناک و مهیب است که غذای او گوشت بدن و خون انسان به ویژه کودکانی با سن پایین‌تر است. این موجود افسانه‌ای تنها در شب که کسی بیدار نیست بیرون می‌آید و غذای خود را به عمق آب‌ها می‌برد و حتی از استخوان‌های آنها هم تغذیه می‌کند. هیکل بزرگ این موجود مهیب به‌گونه‌ای است که لنج‌ها را غرق می‌کند.
در گذشته ملوانان کشتی‌های تجاری به هنگام صبح متوجه می‌شدند یک یا چند لنج غرق شده‌اند. آنها این موضوع را به بوسلمه نسبت می‌دادند. همچنین برخی از آنها متوجه شده بودند همکارانشان که در تاریکی شب به عرشه می‌روند، غیب شده و دیگر باز نمی‌گردند.
در این افسانه، بوسلمه به ساحل نزدیک نمی‌شود، بلکه معمولاً غذای خود را از ملوانان و لنج‌هایی که در دریا مسیر خود را گم کرده‌اند، فراهم می‌کند.
بهترین قیمت‌ها برای بهترین مقاصد! رزرو تور مسافرتی با الی گشت.
۵. افسانه ملمداس
ملمداس موجودی دریایی، شبیه به پری دریایی داستان‌های غربی است و از جمله افسانه های مردم قشم به شمار می‌رود. ملمداس همانند پری‌های دریایی بالاتنه انسان‌مانند و پایین‌تنه ماهی دارد. او که زنی جوان و زیبا است، ملوانان و یا ماهیگیرانی که در شب مشغول کار هستند را اغواگرانه به دام می‌اندازد.
او کسانی که در برابر زیبایی او تسلیم می‌شدند را با خود به زیر آب می‌برد و تکه‌تکه‌شان می‌کند. در برخی دیگر از روایت‌های این افسانه، ملمداس جوانانی که زیر سایه درختان هستند را هم اغوا کرده و از آنها تغذیه می‌کند. با این وجود از ملمداس بیشتر به عنوان موجودی که در آب‌ها زندگی می‌کند، یاد می‌شود.
۶. افسانه غولک
یکی دیگر از جالب‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه غولک است. غولک موجودی با دم پر از خار است که از ترساندن و اذیت کردن انسان‌ها لذت می‌برد. در این افسانه، غولک آسیب جسمانی به انسان‌ها وارد نمی‌کند، بلکه با ترساندنشان به آنها آسیب می‌زند. غولک می‌تواند به شکل حیوانات مختلف و حتی انسان‌ها دربیاید.
تغییر صدا و تغییر چهره یکی از ویژگی‌های غولک است. غولک ممکن است خود را شبیه به انسان درآورده و کسانی که با مسیر آشنا نیستند را گمراه کند. گاهی او خود را به شکل دوست یا فامیل درآورده و باعث ایجاد تفرقه میان دوستان می‌شود.
علاوه بر این غولک می‌تواند شبیه به الاغ و یا اسب شده و افراد با بار را به مسیر اشتباهی ببرد. به صورت کلی می‌توان گفت غولک از ترساندن و گمراه کردن انسان‌ها به هر طریقی لذت می‌برد.
۷. افسانه جن های قشم
جن‌ها یکی از عناصر اصلی در باورها و افسانه های مردم قشم هستند. مردم این جزیره معتقدند که جن‌ها موجوداتی نامرئی هستند که در مکان‌های خاصی مانند غارها، دره‌ها و مناطقی که کمتر توسط انسان‌ها رفت‌وآمد می‌شود، زندگی می‌کنند.
در باور مردم جن‌ها موجوداتی قدرتمند هستند که می‌توانند به انسان‌ها کمک کنند یا به آنها آسیب برسانند. برخی از جن‌ها مهربان و خیرخواه هستند و به مردم کمک می‌کنند، اما برخی دیگر خبیث و خطرناک‌اند و اگر کسی به قلمرو آنها وارد شود یا به آنها بی‌احترامی کند، او را نفرین می‌کنند.
مکان‌هایی مانند دره ستارگان و غار خربس در قشم به عنوان محل زندگی جن‌ها شناخته می‌شوند. مردم محلی معتقدند که نباید در شب به این مکان‌ها رفت، زیرا ممکن است جن‌ها خشمگین شوند. در بسیاری از داستان‌ها، موسیقی‌ها و حتی مراسم‌های محلی قشم بازتاب یافته است.
۵. افسانه دره ستارگان
دره ستارگان یکی از جاذبه های طبیعی و اسرارآمیز قشم است که افسانه‌های زیادی درباره آن وجود دارد. این دره به دلیل شکل خاص صخره‌ها و سنگ‌هایش، یکی از مکان‌های مورد توجه مردم محلی و گردشگران است. بر اساس افسانه های مردم قشم، دره ستارگان در اثر سقوط یک ستاره از آسمان به وجود آمده است.
مردم قشم معتقدند که این دره محل زندگی جن‌ها و ارواح است و در شب، صداهای عجیبی از آن به گوش می‌رسد. به همین دلیل، بسیاری از مردم از رفتن به این دره در شب خودداری می‌کنند. این افسانه باعث شده که دره ستارگان به عنوان یک مکان مقدس و اسرارآمیز شناخته شود.
همچنین، داستان‌های مربوط به این دره در ادبیات شفاهی و موسیقی محلی قشم بازتاب یافته است. وزش باد در میان صخره‌های دره ستارگان، صدایی تولید می‌کند که می‌تواند یکی از علت‌های ترس مردم در گذشته و باور به وجود جن باشد.
جمع بندی
افسانه های مردم قشم نه تنها بخشی از فرهنگ و تاریخ این جزیره به شمار می‌رود بلکه بازتابی از زندگی مردم در کنار دریا و طبیعت است. این داستان‌ها که سینه به سینه گفته شده‌اند، نشان‌دهنده ارتباط عمیق مردم با محیط اطرافشان و باورهایشان درباره جهان ناشناخته است. بازدید از قشم و شنیدن این افسانه‌ها از زبان مردم محلی، تجربه‌ای متفاوت و فراموش‌نشدنی از آشنایی با فرهنگ و تاریخ این جزیره زیبا برای گردشگران فراهم می‌کند.
سؤالات متداول
قشم کجاست؟
قِشم بزرگ‌ترین جزیره ایران و خلیج فارس در تنگه هرمز و استان هرمزگان واقع شده است.
افسانه های مردم قشم شامل چه مواردی می شود؟
از جمله افسانه های مردم قشم می‌توان به افسانه ننه دریا، افسانه غولک، افسانه بوسلمه و افسانه ملمداس اشاره کرد.
افسانه های مردم قشم تحت تأثیر چه عواملی شکل گرفته؟
افسانه های مردم قشم تحت تأثیر تاریخ و جغرافیای خاص این منطقه و قرارگیری در کنار دریا و دره‌های عجیب شکل گرفته است.
مطالب مرتبط : راهنمای کامل مراکز خرید قشم و درگهان دره تندیس های قشم، ساخته شده به دست معمار طبیعت تفریحات آبی در قشم که نباید آنها را از دست بدهید!