جزیره قشم، بزرگ‌ترین جزیره ایران در خلیج فارس، از دیرباز به دلیل موقعیت استراتژیک و جغرافیایی خاص خود به‌عنوان دروازه تجارت و ارتباط با فرهنگ‌های مختلف شناخته شده است. همین ویژگی، به مرور زمان موجب شده تا مردمان قشم، فرهنگی غنی و متنوع داشته باشند که ترکیبی از باورهای بومی، آیین‌های سنتی و تأثیرات فرهنگ عربی و ایرانی است. این آداب و رسوم که نسل به نسل منتقل شده‌اند، همچنان در زندگی روزمره مردم قشم حضور دارند و به جذابیت این جزیره زیبا افزوده‌اند. در ادامه، با مهم‌ترین جشن‌ها، آیین‌ها، سنت‌ها و ویژگی‌های فرهنگی مردم قشم آشنا می‌شویم.
فهرست مطالب
پوشش مردم قشم به‌ویژه در میان زنان و مردان بومی، نمایانگر فرهنگ و سنت‌های این منطقه است و با ترکیب رنگ‌های شاد و زیبا توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
- پوشش زنان: لباس سنتی زنان قشم شامل شلوار گشاد با طراحی و نقش‌های خاص، چادر بندری و روبند یا برقع است. برقع نوعی پوشش است که بخش‌هایی از صورت را می‌پوشاند و بیشتر در مناطق جنوبی ایران رایج است. این برقع‌ها با نقوش و طرح‌های متفاوت و زیبایی طراحی می‌شوند.
- پوشش مردان: مردان قشمی اغلب لباس‌های سفید و راحتی می‌پوشند که شامل دشداشه (پیراهنی بلند و سفید) و عمامه یا کلاه است. این پوشش، ضمن محافظت از گرمای هوا، بسیار کاربردی و سبک است و به فرهنگ و سنت‌های محلی احترام می‌گذارد.
زبان اصلی مردم قشم فارسی است، اما گویش قشمی که ریشه‌هایی در فارسی، عربی و بندری دارد، همچنان میان بومیان رایج است. گویش قشمی دارای واژه‌ها و اصطلاحات خاصی است که با زبان معیار متفاوت است. به دلیل هم‌مرزی قشم با کشورهای عرب‌زبان، برخی واژه‌ها و عبارات عربی نیز در این گویش استفاده می‌شود.
موسیقی و رقص‌های محلی از بخش‌های مهم فرهنگ قشم محسوب می‌شوند و در جشن‌ها و مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شوند. موسیقی قشم ترکیبی از عناصر بومی و عربی است و با سازهای سنتی مانند دهل، نی‌انبان، عود و تنبوره نواخته می‌شود.
- رقص‌های محلی: رقص لیوا یکی از مشهورترین رقص‌های محلی قشم است که بیشتر در جشن‌های مذهبی و اجتماعی برگزار می‌شود. این رقص به‌وسیله نواختن نی‌انبان و دهل همراهی می‌شود و شرکت‌کنندگان با حرکات هماهنگ به دور یک حلقه به حرکت درمی‌آیند.
- موسیقی شاد محلی: مردم قشم علاقه‌مند به موسیقی شاد و پرانرژی هستند و در جشن‌ها و گردهمایی‌ها، از سازهای بومی و آهنگ‌های سنتی برای رقص و پایکوبی استفاده می‌کنند. این موسیقی‌ها بخش مهمی از هویت فرهنگی و شادی‌های بومی مردم قشم را تشکیل می‌دهند.
مردم قشم عمیقاً پایبند به دین و سنت‌های مذهبی هستند و در ایام مذهبی خاص، مراسم و آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌کنند. برخی از مهم‌ترین این آیین‌ها شامل موارد زیر هستند:
- عید قربان: عید قربان یکی از جشن‌های مهم و مقدس در قشم است که با قربانی کردن دام و پخش آن بین مردم همراه است. در این عید، مردم به دیدار همدیگر می‌روند و از یکدیگر پذیرایی می‌کنند.
- ماه محرم و صفر: مردم قشم در ایام ماه محرم و صفر، مراسم عزاداری باشکوهی برگزار می‌کنند. عزاداری‌های سنتی شامل مراسم سنج و دمام‌زنی است که با استفاده از سازهای دهل و سنج همراه می‌شود و شور و حال خاصی به این مراسم می‌بخشد.
- مولودی‌خوانی: در ایام میلاد پیامبر اسلام (ص)، مراسم مولودی‌خوانی برگزار می‌شود که در آن با خواندن اشعار و سرودهای مذهبی، به تولد پیامبر بزرگ اسلام شادی می‌کنند.
علاوه بر جشن‌های مذهبی، مردم قشم تعدادی از جشن‌های ملی و محلی را نیز برگزار می‌کنند که هر یک از این جشن‌ها با آداب و رسوم خاص خود همراه است.
- عید نوروز: نوروز به عنوان جشن ملی ایرانیان، در قشم نیز برگزار می‌شود. در این ایام، مردم قشم با خانه‌تکانی، خرید لباس نو و دید و بازدید با خانواده‌ها و دوستان، به استقبال سال نو می‌روند.
- جشن خرماپزان: قشم به عنوان یکی از مناطق اصلی تولید خرما در ایران شناخته می‌شود. در فصل خرماپزان، زمانی که خرماها به مرحله برداشت می‌رسند، مردم محلی با برگزاری جشن‌هایی به برداشت خرما می‌پردازند و از محصولات خود استفاده می‌کنند.
- جشن باران: در برخی مناطق قشم، آیینی به نام جشن باران یا آیین دعا برای باران برگزار می‌شود. این آیین به خصوص در زمان خشکسالی و کمبود بارش برگزار می‌شود که مردم با دعا و نیایش، از خداوند تقاضای باران می‌کنند.
غذاهای سنتی قشم، نشان‌دهنده فرهنگ و جغرافیای خاص این منطقه هستند. آشپزی در قشم بیشتر بر پایه ماهی، خرما، ادویه‌های محلی و سبزیجات بومی استوار است و طعم‌های منحصربه‌فردی دارد.
- قلیه ماهی: قلیه ماهی یکی از معروف‌ترین غذاهای قشم است که با ماهی تازه، سبزیجات معطر و تمبر هندی تهیه می‌شود. این غذا طعمی ترش و تند دارد و معمولاً با برنج سرو می‌شود.
- هواری: هواری غذایی شبیه پلو است که با ماهی یا میگو و ادویه‌های بومی تهیه می‌شود و یکی از غذاهای خوشمزه و محبوب در قشم به شمار می‌آید.
- برنج دیشو: این غذا با شیره خرما تهیه می‌شود و طعمی شیرین و خاص دارد. دیشو غذایی مقوی و خوشمزه است که به عنوان یک وعده غذایی لذیذ در میان مردم قشم محبوبیت دارد.
مردم قشم در طول سال‌ها هنرها و صنایع دستی متنوعی را توسعه داده‌اند که نشان‌دهنده اصالت و فرهنگ غنی این منطقه است. صنایع دستی قشم معمولاً با استفاده از مواد اولیه محلی و با تکنیک‌های سنتی تولید می‌شوند.
- گلیم‌بافی: یکی از صنایع دستی قدیمی قشم است که در آن از نخ‌های رنگارنگ برای بافتن نقش‌های زیبا و خاص استفاده می‌شود. گلیم‌های دستباف قشم از کیفیت بالا و طرح‌های منحصربه‌فردی برخوردارند.
- سفالگری و سفال‌های تزیینی: در قشم سفالگری به عنوان یکی از هنرهای مهم شناخته می‌شود. این سفال‌ها به شکل‌های مختلف و با طرح‌های زیبایی تولید می‌شوند و به عنوان سوغاتی محبوب گردشگران از قشم شناخته می‌شوند.
- زیورآلات محلی: زنان قشم با استفاده از سنگ‌های رنگارنگ و فلزات مختلف، زیورآلاتی مانند دستبند، گردن‌بند و گوشواره تهیه می‌کنند که به دلیل طراحی‌های زیبا و منحصربه‌فرد خود، توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند.
یکی از آیین‌های خاص و شگفت‌انگیز مردم قشم، آیین زار است. این آیین که ریشه‌ای کهن دارد، به‌ویژه در میان مردم جنوب ایران و جزایر خلیج فارس رایج است. آیین زار به عنوان یک آیین درمانی محسوب می‌شود و هدف آن خارج کردن ارواح شیطانی یا تأثیرات منفی از بدن فرد بیمار است. در این آیین که معمولاً با حضور جمعی برگزار می‌شود، موسیقی خاصی نواخته می‌شود و فرد مبتلا به زار در حالتی شبیه به خلسه قرار می‌گیرد. این آیین سنتی با اعتقادات و باورهای مردم منطقه پیوند عمیقی دارد و بخش مهمی از فرهنگ و باورهای مردمی قشم را تشکیل می‌دهد.
تجربه ای متفاوت از سفر را با تورهای الی گشت تجربه کنید
مردم جزیره قشم به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص این جزیره در خلیج فارس، به شغل‌های متنوعی مشغول هستند که عمدتاً با دریا و تجارت ارتباط دارند. صیادی و ماهیگیری از جمله شغل‌های اصلی و قدیمی مردم این منطقه است که به دلیل غنای آب‌های خلیج فارس، همچنان جایگاه مهمی دارد. علاوه بر آن، بازرگانی و تجارت به دلیل نزدیکی به مسیرهای دریایی و وجود بازارهای آزاد از دیگر فعالیت‌های اقتصادی مهم در قشم به شمار می‌رود. صنعت گردشگری نیز به‌ویژه در سال‌های اخیر با رشد چشمگیری همراه بوده و باعث ایجاد فرصت‌های شغلی در حوزه‌های خدماتی، هتل‌داری و صنایع دستی شده است. مردم قشم همچنین به ساخت و فروش صنایع دستی دریایی، مانند صدف‌کاری و حصیربافی، مشغول‌اند که این محصولات در جذب گردشگران و توسعه اقتصادی منطقه نقشی مؤثر دارند.
مردم قشم دارای باورها و اعتقادات بومی خاصی هستند که از نسل‌های گذشته به ارث رسیده‌اند. برخی از این باورها شامل موارد زیر است:
- باور به جن و ارواح: مردم بومی قشم اعتقاد دارند که برخی مناطق جزیره، به ویژه کوه‌ها و غارها، محل زندگی جن‌ها و ارواح هستند. این باورها موجب شده که برخی از مناطق قشم با داستان‌ها و افسانه‌های محلی گره بخورند.
- نذورات و زیارتگاه‌ها: در قشم، زیارتگاه‌های زیادی وجود دارد که مردم برای برآورده شدن حاجات خود به آنها نذر می‌کنند و به دعا و نیایش می‌پردازند. این زیارتگاه‌ها محلی برای مراسم و آیین‌های مذهبی نیز هستند.
مراسم عروسی در قشم با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود که برگرفته از فرهنگ بومی و سنت‌های قدیمی است. این مراسم به‌طورکلی ساده و در عین حال باشکوه برگزار می‌شود و شامل آیین‌هایی مانند حنا بندان، شب چلچراغ، و رقص‌های محلی است. در عروسی‌های قشم، موسیقی و رقص محلی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و شادی و هیجان خاصی به مراسم می‌بخشد.
نقش حنا از سنتی ترین و رایج ترین آرایش هایی است که قبل از مراسم خاصی همچون مراسم عروسی علاوه بر آرایش عروس در نواحی هند، پاکستان، جنوب ایران و بویژه جزیره قشم انجام می شود. گفته می‌شود یکی از قدیمی ترین آرایش های عهد باستان بوده و حنا را در گذشته نقش خدایان بر چهره مردم می دانستند. حنا گیاهی از میان رسته دولبه ای‌های جدا گلبرگ است. محمل رویشش، ایران، هند، کشورهای عربی و شمال آفریقاست و همیشه بین یک گیاه دارویی، تزئینی و حتی آئینی در نوسان بوده است. هرمزگان، کرمان به ویژه دو شهرستان بم و بهرام آباد مرکز اصلی کشت حنا در ایران محسوب می شوند.
در نقش حنا با استفاده از انواع رنگ های حنا مانند مشکی، قهوه ای، قرمز، سبز و سفید به کشیدن طرح هایی مینیاتوری یا باستانی پرداخته شده و به دلیل اینکه عملی بی ضرر و بی خطر است توجه علاقمندان بسیاری را در سراسر دنیا به خود جلب کرده است.در مدل سنتی معمولاً به حنای سیاه اندکی لیمو عمانی و ترکیبات گیاهی دیگر می‌زنند تا تیرگی‌اش بیشتر و ماندگاری‌اش طولانی‌تر شود. نقش و نگاری که نه فقط برای زیبایی که حتی به عنوان بخشی از مناسک آئینی اهمیت داشت.
نوروز صیادان یک آیین سنتی است که هر سال توسط صیادان جزیره قشم در آخرین روز تیرماه برگزار می‌شود. این جشن به‌خاطر ارتباط صیادان با دریا و تغییر فعالیت‌های صیادی در فصل گرما بسیار مهم است. در این روز، صیادان از صید ماهی و ماهی‌خواری امتناع می‌کنند، زیرا آخرین روز تیرماه نماد شروع فصل جدید و تغییر فعالیت‌های شغلی آن‌هاست.
نوروز صیادان بیشتر یک رویداد فرهنگی است و ریشه در آیین‌های کشاورزی یا دامداری ندارد. صیادان، مانند سایر اقوام ایرانی، تقویم خاص خود را دارند که بر اساس آن مراسم‌ها و جشن‌های خودشان را تنظیم می‌کنند. جشن نوروز صیادی با حضور صیادان و جامعه محلی برگزار می‌شود و برای حفظ و گسترش این آیین سنتی ارزشمند، تلاش‌های فراوانی صورت می‌گیرد. در این راهنما از مجله گردشگری الی گشت، با جزئیات و تاریخچه این آیین سنتی بیشتر آشنا خواهیم شد. با ما همراه باشید.
حالا که قدری با جزیره قشم و تاریخچه آن آشنا شدیم بهتر است برویم به سراغ بحث اصلی این مقاله یعنی بررسی افسانه های مردم قشم. جالب است بدانید این افسانه‌ها که ریشه در اعتقادات، باورها و تجربه‌های مردم بومی دارند، بازتابی از زندگی در دل طبیعت و در کنار دریا هستند.
روحیات مردم قشم و سبک زندگی و آداب و رسوم آنها با باورها و داستان‌هایشان گره خورده است. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا به معرفی برخی از این افسانه‌ها بپردازیم.
یکی از معروف‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه ننه دریا است. این داستان که به نوعی بازتاب زندگی مردم در کنار دریاست، درباره موجودی افسانه‌ای به نام ننه دریا است که در اعماق دریا زندگی می‌کند و بر دریا و موجودات آن حکمرانی دارد.
بر اساس این افسانه، ننه دریا زنی با موهای بلند و چهره‌ای زیباست که گاهی اوقات به شکل انسانی در کنار دریا ظاهر می‌شود. او به ماهیگیران کمک می‌کند تا صید خوبی داشته باشند، اما اگر کسی به دریا بی‌احترامی کند یا قوانین آن را زیر پا بگذارد، ننه دریا خشمگین شده و دریا را طوفانی می‌کند.
مردم قشم معتقدند که برای داشتن صید خوب و آرامش در دریا، باید به ننه دریا احترام گذاشت و از او طلب برکت کرد. این افسانه نشان‌دهنده ارتباط عمیق مردم قشم با دریاست. ماهیگیران محلی هنوز هم هنگام رفتن به دریا دعا می‌کنند و معتقدند که احترام به دریا و موجودات آن، باعث برکت در زندگی‌شان می‌شود.
یکی دیگر از افسانه های مردم قشم درباره پری‌های دریایی است که در بسیاری از فرهنگ‌های ساحلی جهان دیده می‌شود. مردم قشم باور دارند که پری‌های دریایی موجوداتی زیبا و جادویی هستند که در اعماق دریا زندگی می‌کنند و گاهی اوقات در شب‌های مهتابی به سطح آب می‌آیند.
بر اساس این افسانه، پری‌های دریایی موجوداتی نیمه انسان و نیمه ماهی هستند که صدایی دلنشین دارند و می‌توانند انسان‌ها را مسحور کنند. آنها گاهی اوقات به ماهیگیران یا دریانوردان کمک می‌کنند، اما اگر کسی به آنها آسیب برساند یا قصد شکارشان را داشته باشد، پری‌های دریایی او را نفرین می‌کنند.
این افسانه باعث شده که مردم قشم احترام خاصی برای دریا و موجودات آن قائل باشند. همچنین، داستان‌های مربوط به پری‌های دریایی در ادبیات شفاهی و موسیقی محلی قشم هم بازتاب یافته است.
بادها نقش مهمی در زندگی مردم قشم دارند. یکی از معروف‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه بادهای خشمگین است که درباره قدرت و تأثیر بادها بر زندگی مردم است. بر اساس این افسانه، بادهای مختلفی در جزیره قشم وجود دارند که هر کدام شخصیت و ویژگی خاص خود را دارند.
برخی از این بادها مهربان و آرام هستند و به مردم کمک می‌کنند، اما برخی دیگر خشمگین و ویرانگرند و می‌توانند طوفان‌های بزرگی ایجاد کنند. مردم قشم معتقدند که این بادها توسط موجودات جادویی کنترل می‌شوند و برای آرام کردن آنها باید دعا کرد یا مراسم خاصی به نام مراسم زار برگزار کرد.
این افسانه نشان‌دهنده اهمیت بادها در زندگی مردم قشم است. بادها نه تنها در کشاورزی و دریانوردی تأثیر دارند، بلکه در فرهنگ و باورهای مردم قشم هم نقش مهمی ایفا می‌کنند.
افسانه بوسلمه هم از دیگر افسانه های مردم قشم است. طبق این افسانه بوسلمه موجودی ترسناک و مهیب است که غذای او گوشت بدن و خون انسان به ویژه کودکانی با سن پایین‌تر است. این موجود افسانه‌ای تنها در شب که کسی بیدار نیست بیرون می‌آید و غذای خود را به عمق آب‌ها می‌برد و حتی از استخوان‌های آنها هم تغذیه می‌کند. هیکل بزرگ این موجود مهیب به‌گونه‌ای است که لنج‌ها را غرق می‌کند.
در گذشته ملوانان کشتی‌های تجاری به هنگام صبح متوجه می‌شدند یک یا چند لنج غرق شده‌اند. آنها این موضوع را به بوسلمه نسبت می‌دادند. همچنین برخی از آنها متوجه شده بودند همکارانشان که در تاریکی شب به عرشه می‌روند، غیب شده و دیگر باز نمی‌گردند.
در این افسانه، بوسلمه به ساحل نزدیک نمی‌شود، بلکه معمولاً غذای خود را از ملوانان و لنج‌هایی که در دریا مسیر خود را گم کرده‌اند، فراهم می‌کند.
بهترین قیمت‌ها برای بهترین مقاصد! رزرو تور مسافرتی با الی گشت.
ملمداس موجودی دریایی، شبیه به پری دریایی داستان‌های غربی است و از جمله افسانه های مردم قشم به شمار می‌رود. ملمداس همانند پری‌های دریایی بالاتنه انسان‌مانند و پایین‌تنه ماهی دارد. او که زنی جوان و زیبا است، ملوانان و یا ماهیگیرانی که در شب مشغول کار هستند را اغواگرانه به دام می‌اندازد.
او کسانی که در برابر زیبایی او تسلیم می‌شدند را با خود به زیر آب می‌برد و تکه‌تکه‌شان می‌کند. در برخی دیگر از روایت‌های این افسانه، ملمداس جوانانی که زیر سایه درختان هستند را هم اغوا کرده و از آنها تغذیه می‌کند. با این وجود از ملمداس بیشتر به عنوان موجودی که در آب‌ها زندگی می‌کند، یاد می‌شود.
یکی دیگر از جالب‌ترین افسانه های مردم قشم، افسانه غولک است. غولک موجودی با دم پر از خار است که از ترساندن و اذیت کردن انسان‌ها لذت می‌برد. در این افسانه، غولک آسیب جسمانی به انسان‌ها وارد نمی‌کند، بلکه با ترساندنشان به آنها آسیب می‌زند. غولک می‌تواند به شکل حیوانات مختلف و حتی انسان‌ها دربیاید.
تغییر صدا و تغییر چهره یکی از ویژگی‌های غولک است. غولک ممکن است خود را شبیه به انسان درآورده و کسانی که با مسیر آشنا نیستند را گمراه کند. گاهی او خود را به شکل دوست یا فامیل درآورده و باعث ایجاد تفرقه میان دوستان می‌شود.
علاوه بر این غولک می‌تواند شبیه به الاغ و یا اسب شده و افراد با بار را به مسیر اشتباهی ببرد. به صورت کلی می‌توان گفت غولک از ترساندن و گمراه کردن انسان‌ها به هر طریقی لذت می‌برد.
جن‌ها یکی از عناصر اصلی در باورها و افسانه های مردم قشم هستند. مردم این جزیره معتقدند که جن‌ها موجوداتی نامرئی هستند که در مکان‌های خاصی مانند غارها، دره‌ها و مناطقی که کمتر توسط انسان‌ها رفت‌وآمد می‌شود، زندگی می‌کنند.
در باور مردم جن‌ها موجوداتی قدرتمند هستند که می‌توانند به انسان‌ها کمک کنند یا به آنها آسیب برسانند. برخی از جن‌ها مهربان و خیرخواه هستند و به مردم کمک می‌کنند، اما برخی دیگر خبیث و خطرناک‌اند و اگر کسی به قلمرو آنها وارد شود یا به آنها بی‌احترامی کند، او را نفرین می‌کنند.
مکان‌هایی مانند دره ستارگان و غار خربس در قشم به عنوان محل زندگی جن‌ها شناخته می‌شوند. مردم محلی معتقدند که نباید در شب به این مکان‌ها رفت، زیرا ممکن است جن‌ها خشمگین شوند. در بسیاری از داستان‌ها، موسیقی‌ها و حتی مراسم‌های محلی قشم بازتاب یافته است.
دره ستارگان یکی از جاذبه های طبیعی و اسرارآمیز قشم است که افسانه‌های زیادی درباره آن وجود دارد. این دره به دلیل شکل خاص صخره‌ها و سنگ‌هایش، یکی از مکان‌های مورد توجه مردم محلی و گردشگران است. بر اساس افسانه های مردم قشم، دره ستارگان در اثر سقوط یک ستاره از آسمان به وجود آمده است.
مردم قشم معتقدند که این دره محل زندگی جن‌ها و ارواح است و در شب، صداهای عجیبی از آن به گوش می‌رسد. به همین دلیل، بسیاری از مردم از رفتن به این دره در شب خودداری می‌کنند. این افسانه باعث شده که دره ستارگان به عنوان یک مکان مقدس و اسرارآمیز شناخته شود.
همچنین، داستان‌های مربوط به این دره در ادبیات شفاهی و موسیقی محلی قشم بازتاب یافته است. وزش باد در میان صخره‌های دره ستارگان، صدایی تولید می‌کند که می‌تواند یکی از علت‌های ترس مردم در گذشته و باور به وجود جن باشد.
آداب و رسوم مردم قشم، نه تنها بازتاب‌دهنده تاریخ و فرهنگ کهن این جزیره است، بلکه نشان‌دهنده تأثیرات متقابل فرهنگ‌های مختلف برهم نیز هست. از پوشش‌ها و صنایع دستی تا آیین‌ها و مراسم، همه چیز در قشم به گونه‌ای طراحی شده که جذابیت‌های گردشگری و فرهنگی این منطقه را افزایش می‌دهد. این آداب و رسوم که با هم‌زیستی سنت‌ها و باورهای جدید و کهن همراه است، یکی از مهم‌ترین دلایل محبوبیت قشم در میان گردشگران داخلی و خارجی محسوب می‌شود. اگر به دنبال تجربه‌ای متفاوت و آشنایی با فرهنگ غنی و اصیل جنوب ایران هستید، سفر به جزیره قشم با مردمان خونگرم و مهمان‌نوازش، گزینه‌ای ایده‌آل برای شما خواهد بود.
مطالب مرتبط: معرفی بهترین هتل های قشم از لوکس تا اقتصادی نان و شیرینی های قشم: طعمی که فراموش نخواهید کرد معرفی جاذبه های قشم، جزیره شگفتی های ایران