آشنایی با مسجد جامع بروجرد
بروجرد یکی از شهرستان های جذاب در استان لرستان است که با توجه به فرهنگ غنی و مردمان مهمان نوازی که دارد به عنوان یکی از مقاصد گردشگری محبوب در بین مسافران داخلی و خارجی تبدیل شده است. در کنار آثار باستانی، جاذبه‌های طبیعی و دیدنی‌های منحصربه فرد و کم نظیر این استان گزینه ی مناسبی برای مسافرت و بازدید در ایام مختلف سال، بویژه فصل بهار و روزهای پرطراوت و سرشار از شوق نوروز است. ما در این مطلب از مجله ی گردشگری الی گشت قصد داریم تا درباره ی یکی از مسجد جامع بروجرد که یکی از بناهای تاریخی این شهرستان به شما می رود صحبت کنیم. لازمه بدانید که این مسجد بر روی یک آتشکده بنا شده و ترکیبی از معماری باستانی و اسلامی را در خود پنهان نگه داشته است. در ادامه همراه با ما باشید تا بیشتر با این بنای تاریخی آشنا شوید.
مطالب مرتبط: پل قلعه حاتم، شاهکاری تاریخی برای انتقال آب در بروجرد معرفی ۲۰ مورد از چهارطاقی های معروف ایران معرفی ۱۲ مورد از جاذبه های استان لرستان
همانطور که گفتیم بروجرد یکی از جذاب ترین شهرهای کشور است که در سمت غرب واقع شده و با توجه به فرهنگی غنی و مردمان مهمان نوازی که دارد بسیار در بین گردشگران محبوب به شمار می رود. این شهرستان در منطقه‌ای کوهستانی رشته کوه‌های زاگرس قرار گرفته و دومین شهر پرجمعیت و بزرگ استان لرستان را تشکیل داده است. در شهر بروجرد و پیرامون این منطقه ی جالب و دیدنی، آثار باستانی متعددی از جمله تپه های باستانی و کهن مشاهده می شود، که برخی از تاریخ نگاران و باستان شناسان قدمت آن ها را از دوران قبل تاریخ تا عصر امروز، تخمین زده اند.
پس از این که اسلام وارد ایران شد و به طور رسمی دین کشور شد بسیار از مکان های مذهبی زرتشتی و آتشکده هایی که در ایران وجود داشت رفته رفته تبدیل به مسجد شد و مسجد جامع بروجرد هم یکی از آن ها بوده و این بنا بر روی آتشکده ی زرتشتیان ساخته شده است. مسجد جامع بروجرد یکی از مساجد زیبایی است که در محله ی قدیمی شهر بروجرد واقع شده و بنای آن بر روی یک آتشکده بنا گردیده است. معماری این مسجد ترکیبی از سبک معماری باستانی و اسلامی می باشد.
مسجد جامع بروجرد جز یکی از منحصر به فردترین جاذبه های گردشگری لرستان به شمار می رود و قدمت آن به قرون دوم و سوم قمری بر می گردد و با دستکاری هایی در یک آتشکده ی بزرگ ساسانیان نیز بنا گردیده است. مسجد جامع بروجرد مجموعه ای است که شامل مسجد، آب انبار، ساختمان غریب خانه، میدان و دیگر متعلقاتی که مربوط به مسجد می شود است که متاسفانه در حال حاضر چیزی از آن ها باقی نمانده است. بنای مسجد جامع از نظر شکل از نوع مساجد تک ایوانی است که دارای دو در ورودی در قسمت‌های شرقی و غربی است. بنا شامل یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی است. بنابر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجاریان تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده و بخش‌هایی به آن افزوده‌اند.
معماری مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد یکی از شاهکارهای تاریخ معماری کشور است و جز مجموعه های چهارطاقی های ایران به شمار می رود. این مسجد جامع دارای گنبدخانه ای است که در ضلع جنوبی آن قرار دارد و از بخش های قدیمی تر این بنا به شمار می رود، نکته ی جالبی که در مورد این بنای تاریخی وجود دارد این است که در آن هم معماری اسلامی و هم معماری باستانی را مشاهده نمایید. درون مسجد جامع بروجرد دو درب شرقی و غربی وجود دارد که به صحن اصلی مسجد باز می شود و در سمت جنوب صحن، گنبد و ایوان اصلی مسجد قرار دارد که قدیمی ترین بخش این مسجد به شمار می رود و در ضلع شمالی مسجد با ارتفاع کمتر از سایر بخش های دیگر مسجد نیز واقع شده که در تابستان برای این منطقه فضای خنکی را فراهم می آورد. ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است. از دیگر دیدنی‌های مسجد جامع، منبر چوبی مسجد است که نه عدد، پله دارد و اینک در ایوان میانی مسجد قرار گرفته است.
قسمت اصلی مسجد فضایی گنبددار است که ایوانی هم در برابر آن قرار گرفته است. مطابق با آنچه که در قرون ۴ و ۵ قابل بررسی است و همچنین الحاقات و تعمیرات آن می توان متوجه شده که محوطه سازی مسجد در قرون بعدی صورت گرفته است. در زمان سلجوقیان بنا آباد بوده و اعتبار زیادی داشته است. در همین دوره تزییناتی به بنا افزوده شد. تزیینات مسجد، تزییناتی بر پایه آجر است و در حد مختصری هم تزیینات کاشی‌کاری و تزیینات گچ‌کاری در آن به چشم می‌خورد. کتیبه‌ای آجری نیز از این دوره باقی مانده است. این کتیبه آجری، به خط کوفی در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب گواه این مطلب است. متن کتیبه چنین است:
«بسم الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه».
مختصری از تاریخ مسجد جامع بروجرد
یک دوره فترت در دوره ی ایلخانان ایجاد شد که علت آن مربوط حملاتی بود که توسط مغول صورت گرفت. در خصوص این حمله خسارات زیادی به مسجد جامع بروجرد وارد آمد و در دوره تیموری مجددا این مسجد مورد بازسازی قرار گرفت و احیا شد. این بخش ها شامل تعمیر گنبد ریخته شده دوره قبل و احداث ایوان و شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی است. مسجد دارای کتیبه های کوچک دیگری نیز هست که به زمان شاه عباس اول صفوی می رسند. در ضلع شرقی مسجد جامع بروجرد آرامگاهی وجود دارد و همچنین یک وضوخانه در مجاورت مسجد نیز قرار گرفته است، این وضوخانه دارای یک ورودی بزرگ است که غریب خانه نام دارد. طبق کتیبه‌ها مسجد سه بار در دوره صفویه و یکبار نیز در سال ۱۲۰۹ قمری در دوره قاجار مرمت شده است که در این دوره علاوه بر تعمیرات و الحاقات دو مناره در طرفین ایوان نیز ساخته شده است.
اعتقادات متفاوتی در مورد مسجد جامع بروجرد وجود دارد که یکی از آن ها این است که می گویند امام حسن مجتبی به بروجرد سفر کرده و در این مسجد سخنرانی کرده است. البته هیچ سند معتبری در این زمینه وجود ندارد و تنها بر اساس گفته ها و اعتقادات مردمی آن را ذکر کردیم. این بنا که از مهم‌ترین یادگارهای معماری گذشته ایران است در سال ۱۳۱۴ ثبت آثار ملی شد. این مسجد شناسنامه‌ای برای قدمت بروجرد محسوب می‌شود که هر ساله گردشگران بسیاری را به سمت خود جذب می‌کند.
چهارطاقی چیست؟
چهارتاقی به بناهایی گفته می شود که دارای قاعده ی مربع هستند و از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده اند. چارتاقی تعریفی اختصاصی و عمومی دارد، در تعریف اختصاصی، چارتاقی های منفردی با عمر تقریبی دو هزار تا ۱۵۰۰ سال را گویند که در نواحی گوناگون ایران دیده می‌شوند و با همین نام شناخته می‌گردند. این چارتاقی ها، بناهای بزرگ و مستقلی هستند که عناصر معماری دیگری در آنها بکار نرفته و حتی بدون دیوار محاطی و در یا پنجره هستند. نوع دیگری از چهارتاقی ها در ایران وجود دارد که به دلیل شباهت فراوانی که با چارتاقی های منفرد دارا هستند با تعریف این چهارتاقی ها اشتباه گرفته می شوند. این بناها با اینکه در ظاهر شبیه چارتاقی ها هستند، اما تفاوت‌های بسیار اساسی و مهمی با یکدیگر دارا می باشند. این شبه چارتاقی ها، بناهایی کوچک با ساختی ساده هستند که معمولاً در سده های اخیر ساخته شده اند. شبه‌چارتاقی‌ها به منظور پوشش قبر، سایبان، خانه باغی، بقعه، و کارکردهای روزمرهٔ دیگری شبیه آن برپای شده‌اند. همچنین در شهرهای اردستان و زواره و برخی شهرهای جنوب کویر، بادگیرهایی چارتاقی مانند بر بام سرسرای خانه ها می سازند که آنها را نیز چارتاق می نامند.
کاربری سازه های چهارطاقی عموما در بسیاری از بناهای باستانی اعم از کاخ ها، مسجدها، امامزاده ها و نیایشگاه ها، کلیساها و بسیاری از بناهای دیگر دیده می شود که صحن اصلی و اتاق میانی این بناها با معماری چارتاق طراحی و ساخته شده است.
مسجد جامع بروجرد در حال حاضر
در دوره ی جنگی که بین ایران و عراق رخ داد نیز خسارات بسیاری به بنای اصلی مسجد جامع بروجرد وارد آمد و بخش هایی از شبستان شمالی آن نابود گردید. زمین لرزه‌های متعدد نیز، یکی دیگر از دلایلی است که سبب خسارات بالایی به گلدسته های مسجد در سال ۱۳۸۵ گردید. به این شکل مسجد جامع بروجرد با توجه به خسارت هایی متعددی که دید، نیاز به مرمت‌های ویژه داشته است. بنابر نظرات کارشناسان و اقداماتی که برای مرمت مناره های مسجد صورت گرفت نیز از طرح های مقاوم سازی لرزه ای بازسازی و بازچینی نیز الهام گرفتند و مجددا آن را مرمت کردند. امروزه ساخت و سازهای بی رویه ای در اطراف مسجد به صورت سطحی و غیرکارشناسی صورت گرفته که مسجد را در معرض آسب قرار داده‌اند.