رصدخانه مراغه، در اواسط قرن سیزدهم میلادی تحت حمایت هلاکو ایلخانی و مدیریت نصیرالدین طوسی، دانشمند و ستاره شناس ایرانی، تأسیس شد. این رصدخانه در ضلع غربی مراغه که در استان آذربایجان شرقی امروزی ایران است، قرار دارد. رصدخانه مراغه یکی از پیشرفته ترین مؤسسات علمی در اوراسیا به حساب می آمد و مرکزی برای بسیاری از محاسبات پیشگامانه در ریاضیات و نجوم بود.
این رصدخانه مجموعه بزرگی از کتب نجوم را در خود جای داده بود و به عنوان یک موسسه آموزشی فعالیت می کرد. رصدخانه مراغه همچنین به عنوان الگویی برای رصدخانه های اولوغ بیگ در سمرقند، رصدخانه تقی الدین در قسطنطنیه و رصدخانه جی سینگ در جیپور مورد استفاده قرار گرفت.
تضمین بهترین قیمت بلیط هواپیما، بلیط قطار و رزرو هتل در تمامی نقاط جهان فقط در الی گشت.
پیش از حمله مغول، منطقه الموت قبلاً در اختیار نزاریان بود، فرقه ای از شیعیان که از آنه ا به عنوان حشاشین نیز یاد می شود.
مطالب مرتبط: ثبت ملی کوفته تبریزی و هر آن چه راجع به آن، باید بدانید! معرفی ۱۰ مورد از مراکز خرید تبریز روستای لیقوان در تبریز، تولیدکننده مشهورترین پنیر ایران
هولاکو خان فرمانروای مغول و نوه چنگیزخان بود. همانطور که مغول ها قلمرو خود را گسترش می دادند، هولاکو مسئول فتح بین النهرین، ایران، مصر، سوریه و خلافت عباسی شد، سرزمینی که به ایلخانان تبدیل شد. از سال ۱۲۵۳ تا ۱۲۵۶ میلادی، هولاکو و ارتشش در منطقه الموت ایران علیه نزاریان لشکرکشی به راه انداختند. در سال ۱۲۵۶ مغول ها قلعه الموت را گرفتند که طوسی و چند تن دیگر از علما برای ادامه تحصیل در آن جا پناه گرفته بودند. با این حال، در مورد اینکه طوسی برخلاف میل خود در دست نزاریان بوده یا حتی در حمله مغولان به آن ها کمک کرده است یا خیر، اختلاف وجود دارد.
هولاکو به طوسی به دلیل دانش آموختگی اش در علم احترام گذاشت و تصمیم گرفت او را به عنوان وزیر منصوب کند. هلاکو و افرادش طوسی را با خود بردند و سپس برای غارت بغداد رفتند. در حکومت ایلخانان تازه تأسیس شده، طوسی مسئولیت وقف ها را بر عهده گرفت که نوعی موقوفات مذهبی بود که بعدها هولاکو به او دستور داد تا از آن برای ساختن و تأمین مالی رصدخانه استفاده کند.
پیش از سال ۱۲۵۹، طوسی با هولاکو در مورد نیاز به جداول جدید نجوم صحبت کرد. خان به دلیل علاقه ای که به طالع بینی داشت، مجوز تأمین مالی و ساخت رصدخانه مراغه را صادر کرد و بعدها مراغه را پایتخت ایلخانان قرار داد. در یک روایت، طوسی از خرافات هولاکو استفاده کرد و به او گفت که در صورت حمایت از رصدخانه می تواند آینده را پیش بینی کند.
روایت دوم حاکی از آن است که برادر هولاکو، مونگه خان علاقه زیادی به ریاضیات و نجوم داشت و این بر تصمیم هولاکو برای ساختن رصدخانه تأثیر گذاشت. صرف نظر از دلایل اصلی ساخت، هولاکو اولین حاکمی بود که با حمایت مالی از ساخت رصدخانه مراغه حمایت کرد.
ساخت رصدخانه مراغه در سال ۱۲۵۹ آغاز شد و بین ۳ تا ۵ سال به طول انجامید. برخی گمان می کنند که پس از مرگ مونگه، مدت کوتاهی ساخت و ساز متوقف شد. سپس مؤید الدین اردو به عنوان مسئول ساخت و ساز منصوب شد. هولاکو به طوسی اجازه ساخت یک رصدخانه جدید را در مکانی که انتخاب کرد، داد و طوسی شهر مراغه در ایران امروزی را انتخاب کرد. طوسی اولین مدیر رصدخانه بود و بر قرار دادن ابزار جدید، استخدام کارمندان، و ایجاد یک کتابخانه یکپارچه نظارت کرد و به عنوان مدیر موقوفه رصدخانه منصوب شد.
محل رصدخانه در خارج از شهر مراغه بر روی تپه ای مسطح قرار داشت که حدود ۴۰۰ متر طول و ۱۵۰ متر عرض داشت. طرح رصدخانه مراغه شامل یک برج مرکزی و پنج سکوی مدور دیگر بود. رصدخانه همچنین شامل ساختمانی بود که به فلزکاری (برای ایجاد ابزارهای نجومی) و همچنین محل زندگی اختصاص داشت. این محوطه همچنین دارای گنبد بزرگی بود که هدف آن این بود که به منجمان مقیم اجازه دهد مکان و حرکت خورشید را اندازه گیری کنند.
دانشجویان و دانشمندان زیادی در زمینه ریاضیات، علوم و نجوم از سراسر جهان اسلام به رصدخانه مراغه آمدند. با توجه به متون به دست آمده، این رصدخانه شهرت بسیار گسترده ای داشته به طوری که دانش آموزان برای مطالعه ریاضیات، فیزیک و نجوم، از چین نیز روانه ایران می شدند. شواهد حاکی از تمرکز عمده بر آموزش است. متونی در رصدخانه مراغه کشف شده است که مقدمه ای بر نجوم، ریاضی و جداول نجومی ارائه می دهد.
تعدادی از منجمان برجسته دیگر با طوسی در رصدخانه کار می کردند، مانند محی الدین مغربی، مؤید الدین عُردی از دمشق، قطب الدین شیرازی، و منجم چینی فائو. مونجی که تجربه نجومی چینی اش باعث بهبود سیستم بطلمیوسی مورد استفاده طوسی شد.
نصیرالدین طوسی ستاره شناس اصلی و اولین مدیر رصدخانه مراغه بود. برجسته ترین کار او ایجاد یک سیستم مبتنی بر هندسه بود که برخی از مسائل اساسی را با محاسبات بطلمیوسی حل کرد. دیگر آثار قابل توجه تجدید نظر در عناصر اقلیدس و همچنین کتاب راهنمای نجوم است که حرکت سیارات را به تفصیل شرح می دهد. حدود ۳۵۰ سال قبل از اینکه گالیله راه شیری را از طریق تلسکوپ خود مشاهده کند، طوسی قبلاً افکار خود را در مورد کهکشان ارائه کرده بود و اظهار داشت که رنگ “شیری” احتمالاً به دلیل وجود خوشه های ستاره های کوچک در کهکشان است.
مؤیدالدین منجم و مهندس بود و مسئولیت ساخت ساختمان های رصدخانه مراغه و همچنین ساخت آلات نجومی را بر عهده داشت. اعتقاد بر این است که او همچنین نقش کلیدی در طراحی سیستم پیچیده چرخ های آب برای رصدخانه داشته است.
پس از مرگ طوسی، پسرش صدرالدین به عنوان مدیر رصدخانه مراغه جانشین وی شد. در زمان سلطنت الجایتو، او پسر دیگر طوسی، اصیل الدین را به عنوان مدیر منصوب کرد. دانشمندان و دانشجویان ریاضیات، علوم و نجوم از سراسر جهان اسلام و از مرزهای شرقی چین به رصدخانه مراغه می آمدند. مانند سایر مدارسی که در آن زمان در ساختارهای اسلامی ساخته شده بودند، این رصدخانه نیز به عنوان یک موسسه آموزشی عمل می کرد که بر آموزش نجوم و ارائه تجربه عملی با ابزار موجود تمرکز داشت.
در آن زمان، رصدخانه مراغه اولین رصدخانه ای بود که بیش از ۵۰ سال عمر کرد و فعال بود و بیش از صد ستاره شناس در طول عمر آن در این مرکز تحقیقاتی انجام دادند. رکود و افول رصدخانه مراغه از اواخر قرن سیزدهم میلادی آغاز شد. ضربه بزرگ زمانی وارد شد که رصدخانه پس از مرگ هولاکو در سال ۱۲۶۵ و پسرش آباقا در سال ۱۲۸۲ حمایت خود را از دست داد. با گذشت زمان رصدخانه مراغه در نتیجه زلزله های مکرر و کمبود بودجه به ویرانه تبدیل شد.
طی قرن‌ها درگیری پایدار در منطقه، محتویات کتابخانه رصدخانه مراغه به سرقت رفته یا از بین رفت. شاه عباس در اوایل قرن هفدهم ترتیب تعمیرات را داد، اما قبل از شروع بازسازی درگذشت. رصدخانه در آغاز قرن چهاردهم غیرفعال شد، اما روی چندین رصدخانه دیگر تأثیر گذاشت. یکی از نمونه ها رصدخانه اولوغ بی است که در سمرقند (ازبکستان) واقع شده است. این رصدخانه که در دهه ۱۴۲۰ ساخته شد، از نظر مقیاس شبیه به رصدخانه مراغه بود. رصدخانه اولوغ بی بعدها به عنوان مرجعی برای رصدخانه های اروپایی عمل کرد.
رصدخانه مراغه توسط پرویز وجاوند، باستان شناس ایرانی، در سال ۱۳۵۱ پس از سفارش کار وی توسط دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز کاوش شد. قبل از این کاوش هیچ تحقیق باستان شناسی مدرنی در این محوطه علمی باستانی انجام نشده بود.
این کاوش بر روی تپه ای واقع در غرب شهر مراغه انجام شد که در آن برج مرکزی به همراه بسیاری از واحدهای معماری دیگر از جمله اقامتگاه هلاکو و یک مسجد کشف شد. برج مرکزی دارای پلانی مدور بود و توسط راهرویی طولانی تقسیم می شد به طوری که در دو طرف آن شش فضا وجود داشت. این فضای اصلی بود که مشاهدات و همچنین اسناد علمی در آن نگهداری می شد. واحدهای دایره ای کوچک تری در نزدیکی برج مرکزی یافت شد که گمان می رود سکوهایی بوده اند که ابزارهای نجومی روی آن ها قرار می گرفتند. یک کارگاه ریخته گری، یک ساختمان مدرسه و همچنین یک کتابخانه بزرگ بخشی از مجموعه تحقیقات علمی رصدخانه مراغه بود.
قطعات شیشه و سفال و همچنین سکه های مسی و یک سکه طلا مربوط به دوره دوم ایلخانی یافت شد. انواع سنگ های معماری (آجر، سنگ تراشیده و حکاکی شده، کاشی لعابدار) که برای ساخت و تزیین بناها استفاده می شد نیز کشف شد.
ورجاوند در ضلع غربی تپه به غارهای موسوم به غارهای رصدخانه با سازه های صخره ای معبدی که شبیه به سبک معماری مذهبی چینی و مغول است، برخورد کرد. گمان می رود این فضاهای زیرزمینی در دوره ایلخانی مورد استفاده بازدیدکنندگان برای مراسم مذهبی قرار می گرفته است.
در سال های اخیر، توجه به اهمیت تاریخی این مکان افزایش یافته است. پوششی گنبدی شکل برای محافظت از بقایای رصدخانه مراغه ساخته شده است. مدیریت و حفاظت از محوطه مراغه از اواخر دهه ۷۰ بر عهده دانشگاه تبریز بوده است. با همکاری شهرداری مراغه، پروژه های نوسازی جدیدی برای حفظ محوطه رصدخانه در حال انجام است.