جشن سده با قدمت بیش از هزاران سال یکی از جشن های باستانی ایران است که به منظور بزرگداشت پیدایش آتش برگزار می‌شود. برخی‌ها تصور می‌کنند این جشن یک مراسم مذهبی متعلق به زرتشتیان است؛ اما بسیاری از پژوهشگران، این جشن را کهن‌تر از نوروز و یک جشن ملی می‌دانند.
این جشن بزرگ‌ترین جشن آتش زرتشتیان جهان است که هر ساله برگزار می‌شود. در جشن سده زرتشتیان اهورامزدا را ستایش کرده و به نواختن ساز و پایکوبی مشغول می‌شوند.
همچنین نقالی، خواندن شاهنامه، پوشیدن لباس‌های رنگارنگ و پختن غذاها و شیرینی‌های خاص از رسم‌های این جشن هستند. این جشن با نام‌هایی دیگری مانند جشن سده سوزی، جشن آتش یا جشن زمستان هم شناخته می‌شود.
زرتشتیان در زمان برگزاری این مراسم دور هم جمع می‌شوند و همراه با یکدیگر هیزم جمع‌آوری می‌کنند. سپس آن‌ها آتشی بزرگ را به عنوان مهم‌ترین نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا شعله‌ور می‌کنند. این آتش همچنین نمادی از نور و انرژی است. زرتشتیان ساعت‌ها دور این آتش می‌رقصند و شادی می‌کنند.
این جشن جزو قدیمی‌ترین جشن‌های باستانی ایرانیان است و در گذشته مردم در زمان برگزاری این جشن بر نقاط بلند شهرها و روستاها و بام خانه‌هایشان آتش روشن می‌کردند و به رقص و شادی مشغول می‌شدند. اگر چه با گذشت زمان این جشن در بین عموم مردم کم‌رنگ شد؛ اما هنوز هم زرتشتیان این جشن را مانند گذشته باشکوه برگزار می‌کنند.
جشن سده هر سال در تاریخ دهم بهمن ماه یا آبان روز از بهمن ماه برگزار می‌شود. در گذشته مردم چندین روز قبل از ۱۰ بهمن هیزم‌ها را یک جا گرد هم می‌آوردند و نزدیک غروب آفتاب روز جشن، موبدان سپیدپوش با مشعل این هیزها را آتش می‌زدند.
چرا منتظری؟ با خرید تور الی گشت همین امروز سفرت رو آغاز کن!
روایت‌ها و داستان‌های زیادی درباره وجه تسمیه جشن سده وجود دارد. بر اساس یک روایت ایرانیان باستان سال را به دو بخش تقسیم می‌کردند. بخش اول یا تابستان از آغاز فروردین تا پایان مهر طول می‌کشید و بخش دوم یا زمستان از ابتدای آبان آغاز شده و در آخر اسفند پایان می‌یافت.
جشن آتش به عدد صد اشاره دارد و در صدمین روز بخش زمستان از ابتدای آبان ماه برگزار می‌شود. در ایران باستان اول آبان شروع فصل سرما بود و از ۱۰ بهمن تا ابتدای بهار هم ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی می‌ماند. در این نظریه به علت طولانی‌تر شدن روزها و شب‌ها از تاریخ ۱۰ بهمن به بعد، روز و شب به صورت جداگانه شمارش می‌شد.
به عقیده‌ی ابوریحان بیرونی واژه‌ی «سده» یا «صد» یادگار اردشیر بابکان است. او می‌نویسند: «در این روز زادگان کیومرث – پدر نخستین – درست صد تن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی بر آن‌اند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده، شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید.»
ایرانیان باستان معتقدند بودند انسان در روز ۱۰ بهمن آتش را کشف کرده است و توانسته به وسیله آن شب را هم مانند روز گرم و زنده کند. آن‌ها همچنین عقیده داشتند در دو ماه میانی زمستان یعنی دی و بهمن اهریمن نیروی زیادی پیدا می‌کند و مردم برای پایان یافتن این دوماه، مراسم‌های نیایش ویژه‌ای مانند شب چله یا چله بزرگ و جشن سده یا چله کوچک برگزار می‌کردند.
در این مراسم که مصادف با کشف آتش بود مردم وسیله‌ای برای مبارزه با اهریمن پیدا می‌کردند. جالب است بدانید فاصله جشن شب چله بزرگ (شب یلدا) تا این جشن ۴۰ روز است و از جشن سده تا اول اسفند ۲۰ شبانه‌روز است. نشانه‌های پیوند این دو مراسم را هنوز هم می‌توان در بین عشایر سیرجان و بافت مشاهده کرد.
آن‌ها در شب دهم بهمن، چهل شاخه از درختان هرس شده را (نشانی از چهل روز فاصله بین چله بزرگ و چله کوچک) در میدان ده، روی هم جمع‌کردن و با استفاده از آن‌ها آتش جشن را برپا می‌کنند و می‌خوانند:
سده دهقانی/ چهل کنده سوزانی/ هنوز گویی زمستانی
پیشینه‌ی جشن سده در شاهنامه به دوران هوشنگ شاه (دومین پادشاه پیشدادی) بازمی‌گردد. بر اساس روایت‌های موجود در شاهنامه هوشنگ شاه در زمان شکار، پس از مشاهده‌ی یک مار دراز سیاه رنگ، به طرف آن سنگی پرتاب می‌کند.
از برخورد این سنگ به یک سنگ دیگر، جرقه‌ای ایجاد شده و بوته خشکی که در نزدیکی سنگ‌ها قرار داشت آتش می‌گیرد.
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار
همچنین در کتاب نوروز نامه منتسب به خیام، جشن سده به فریدون، پادشاه اساطیری ایران در شاهنامه نسبت داده شده است. بر اساس این نظریه پس از چیره شدن فریدون بر ضحاک، مردم به دستور فریدون بر بام خانه‌ها آتش روشن کردند و پیروزی‌شان را جشن گرفتند.
در نوروزنامه ذکر شده است که این جشن در ایران باستان توسط تمام پادشاهان ایرانی و تورانی برگزار می‌شده؛ اما به مرور زمان به دست فراموشی سپرده شده است.
برخی از پژوهشگران مراسم سده را با میترائیسم یا آیین مهرپرستی مرتبط می‌دانند و معتقدند تاریخچه این جشن بسیار کهن‌تر از آیین زرتشت است. اما پس از گرویدن مردم به آیین زرتشت همچنان آتش به عنوان یکی از نمادهای مقدس در این مراسم حفظ شده است.
مورخانی مانند ابوریحان بیرونی، بیهقی و گردیزی جشن را به عنوان یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان از دوران اسلامی تا اواخر دوران خوارزمشاهیان (حمله مغول) معرفی می‌کنند که توسط امیران و مردم عادی برگزار می‌شده است.
بر اساس شواهد تاریخی موجود، بزرگ‌ترین و مشهورترین جشن سده ایران در زمان مرداویج (بنیان‌گذار دودمان زیاریان) در سال ۳۲۳ هجری در شهر اصفهان برگزار شده است. گفته می‌شود او مدت کوتاهی پس از برگزاری این مراسم در اثر توطئه کشته شد.
همچنین در زمان غزنویان برگزاری جشن در بین مردم رواج یافت و مراسم بسیار باشکوهی در دوره سلطان مسعود غزنوی در سال ۴۳۰ هجری برگزار شد. در حال حاضر زرتشتیان در کرمان، یزد و تهران این جشن را بسیار باشکوه برگزار می‌کنند.
جشن سده در کدام شهرهای کشورمان برگزار می‌شود و آیا شرکت در این جشن برای عموم آزاد است؟ در حال حاضر برگزاری جشن سده در بسیاری از شهرهای ایران رواج دارد؛ اما از مهم‌ترین شهرهای برگزارکننده این جشن می‌توان به یزد، کرمان و تهران اشاره کرد. شرکت در این مراسم برای عموم آزاد است؛ اما همه افراد باید آیین‌های مراسم را به جا بیاورند.
- جشن سده در تهران
مراسم سده در تهران در کوشک ورجاوند با حضور زرتشتیان و سایر علاقه‌مندان برگزار می‌شود.
- مراسم سده در یزد
جشن سده در یزد در آتشکده رحمت‌آباد برگزار می‌شود و هزاران نفر از پیروان آیین زرتشت و افراد علاقه‌مند به جشن‌های باستانی ایرانی در این مراسم شرکت می‌کنند.
- جشن سده در کرمان
مراسم سده در کرمان در باغچه بداغ‌آباد برگزار می‌شود. شرکت‌کنندگان در این مراسم آتش‌های باشکوهی برپا کرده و به سرودخوانی و پایکوبی مشغول می‌شوند.
- سایر شهرهای برگزارکننده مراسم سده
از سایر شهرهای برگزارکننده این جشن می‌توان به اردکان، میبد، اهواز، شیراز و اصفهان اشاره کرد.
آداب و رسوم جشن سده در شهرهای مختلف کشورمان تقریباً مشابه یکدیگر است. مهم‌ترین نماد و رسم این جشن، آتش‌افروزی است. شرکت‌کنندگان در جشن سده هیزم‌های زیادی را در یک مکان وسیع جمع‌آوری می‌کنند و در غروب روز ۱۰ بهمن آن را آتش می‌زنند.
در این جشن باستانی مردم شعر سده شاهنامه را می‌خوانند و برای دوری از پلیدی از روی آتش می‌پرند. همچنین آن‌ها لباس‌های زیبا و رنگارنگی را برای این مراسم می‌پوشند و تنقلات و غذاهای مخصوصی مانند شیرینی، آجیل، نان برنجی و آش می‌پزند و با آن‌ها از مهمانان پذیرایی می‌کنند.
ثبت جهانی جشن سده در تاریخ ۱۵ آذر سال ۱۴۰۲ در پرونده‌ای مشترک به نام ایران و تاجیکستان برگزار شد. در حال حاضر این جشن باستانی به عنوان بیست و چهارمین میراث فرهنگی ناملموس کشورمان در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار دارد.
در این مقاله به معرفی جشن سده پرداختیم. همان‌طور که گفته شد جشن سده در گذشته یک جشن ملی بود که توسط تمامی ایرانیان برگزار می‌شد؛ اما امروزه فقط زرتشتیان آن را برگزار می‌کنند. این جشن هر ساله در تاریخ ۱۰ بهمن برگزار می‌شود.
آتش مهم‌ترین نماد جشن سده محسوب می‌شود.
این جشن بیشتر در شهرهای یزد، کرمان و تهران برگزار می‌شود.
مشهورترین جشن سده تاریخ ایران در زمان مرداویج در سال ۳۲۳ هجری در شهر اصفهان برگزار شده است.
مطالب مرتبط : جشن میانه ی زمستان، جشنی فراموش شده از ایران باستان! ۱۰ تا از سنت های فرهنگی ایرانیان اسرار دخمه زرتشتیان در یزد