چهارشنبه سوری یکی از جشن‌ها و مراسم‌های بسیار شادی است که ایرانیان در آخرین چهارشنبه سال برگزار کرده و پایان سال را به‌گونه‌ای جشن می‌گیرند. اما شاید برای شما هم تابه‌حال این سؤال پیش آمده باشد که فلسفه چهارشنبه سوری چیست؟ در گذشته به چه شکل بوده و هر کدام از مراسم‌های آن چه معنایی دارند؟ آشنایی با چهارشنبه سوری می‌تواند به شناخت بهتر فرهنگ ایرانی کمک بسیاری کند. به همین دلیل قصد داریم تا امروز شما را به یکی از شادترین و محبوب‌ترین جشن‌های باستانی ایرانی برده و با تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری آشنا کنیم. پس جایی نرفته و ادامه این مطلب را همراه مجله گردشگری الی گشت باشید.
تاکنون شده که با شنیدن نام چهارشنبه سوری، با خود فکر کنید که معنای این نام چیست و چرا این مراسم و جشن را چارشنبه سوری نام گذاشته‌اند؟ درباره علت نام گذاری چهارشنبه سوری در فرهنگ ایرانی نظریه‌های بسیاری وجود دارد. چهارشنبه سوری بخشی از جشن‌های شش روز پایانی سال یا گاهنبار همسپتمدم است. برخی باور دارند که این چهارشنبه روز نحسی محسوب می‌شده و ایرانیان باستان با برگزاری جشن‌ها و مراسم‌های مختلف، سعی داشتند تا این نحسی را دور کنند. برخی باور دارند که واژه سوری از واژه سور به معنای شادی و نشاط و جشن می‌آید و به معنی جشن گرفتن این چهارشنبه است.
اما نظریه دیگری هم وجود داشته که می‌گوید این واژه از ریشه سور در زبان پهلوی به معنای سرخ می‌آید. از جایی که در چهارشنبه سوری آتش روشن می‌کنند و آتش سرخ است، بسیاری باور دارند که ریشه کلمه سوری از این واژه است. چهارشنبه سوری در کل ایران ریشه داشته و مختص به فرهنگ یا قوم خاصی نمی‌شود. در برخی از زبان‌های محلی حتی نام‌های دیگری هم دارد. به طور مثال در اردبیل به آن گول چارشمبه، در گیلان به آن گوله گوله چارشمبه، در کردستان به آن کوله چوارشمبه و اصفهان به آن چارشمبه سرخی می‌گویند. در بسیاری از شهرهای دیگر ایران هم این جشن باستانی نام‌های مختلفی داشته که برخی از آن‌ها سوری را به معنای شاد و برخی دیگر به معنی سرخ استفاده کرده‌اند.
به باور بسیاری از تاریخ دانان، چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های شش روزه پایان سال بود که در فرهنگ زرتشتیان بوده و پس از اصلاح تقویم در زمان اردشیر اول ساسانی وارد تقویم ایرانی شده است. در این شش روز پایانی سال، به باور زرتشتیان، فروهرها و روان درگذشتگان به زمین نازل می‌شده است. برای همین هم مردم این ۶ روز را به روش‌های مختلف جشن می‌گرفته‌اند که امروزه تنها چهارشنبه سوری آن برگزار می‌شود.
قدیمی‌ترین اشاره‌ای که به چهارشنبه سوری پیدا شده، در تاریخ بخاراست که به آن با نام چهارشنبه سوری اشاره نشده و از آن با نام عادت قدیم یاد می‌شود. اما بر اساس رسومی که توضیح داده شده است، مشخص است که درباره این جشن صحبت می‌شود. بسیاری باور دارند که در این روز انرژی نحسی به زمین ارسال می‌شده که افراد با روشن‌کردن آتش و برگزاری مراسم‌های مختلف این نحسی را به درمی‌کردند.
همان طور که در بخش‌های قبلی به این موضوع اشاره شد، بیشتر رسومات باستانی چهارشنبه سوری و مراسم‌هایی که در این روز انجام می‌شده است، برای دور کردن نحسی‌ها بوده است. حتی بسیاری از شعرها و سرودهایی که در این مراسم خوانده می‌شوند هم درباره به در کردن نحسی‌ها صحبت می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مراسمی که در چهارشنبه سوری برگزار می‌شود، روشن کردن آتشی بزرگ در فضای آزاد و پریدن از روی آن است.
گفته می‌شود که در فرهنگ باستانی ایرانی و به باور زرتشتیان، این کار و پریدن از روی آتش باعث می‌شود که آتش تمامی گناهان، پلیدی‌ها و نحسی‌های باقی مانده را پاک کرده و کمک کند که فرد با انرژی خوب و تمیز به استقبال سال جدید برود. همچنین شادی کردن و خواندن سرودهای شاد نمادی از این است که افراد غم‌های سال گذشته را در همان سال گذاشته و بر مشکلات غلبه می‌کنند. این کار باعث می‌شود تا با انرژی بهتر و شادی بیشتری سال خود را شروع کنند. همچنین مردم در گذشته در این روز لباس‌های رنگی و شاد می‌پوشیدند تا سال جدید را رنگارنگ و شاد مجسم کنند.
یکی از رسوماتی که در جشن چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران به ویژه استان خراسان جنوبی می‌توان مشاهده کرد، کوزه شکنی در چهارشنبه سوری است. در این مراسم، به طور خلاصه کوزه‌های قدیمی شکسته می‌شوند و کوزه‌های جدید جایگزین آن می‌شوند. این مراسم هم یکی دیگر از نمادهایی است که به افراد کمک می‌کرده تا از مشکلات و انرژی‌های منفی سال گذشته خلاص شده و با احساس بهتری به استقبال سال جدید بروند.
ابتدا در این مراسم کوزه‌های قدیمی جمع آوری می‌شدند. این کوزه‌ها به طور معمول کوزه‌هایی بودند که دیگر نمی‌توانستند از آن‌ها استفاده کنند و وجود آن‌ها تنها فضا را اشغال می‌کرد. سپس مردم به بالای بام خانه‌های خود می‌رفتند و همراه با هم شادی کنان، کوزه‌ها را به پایین می‌انداختند تا بشکند. این کار نمادی از دفع بلاها و جذب خوش یمنی و خوشبختی محسوب می‌شود. مردم سپس سرودهای شادی همراه هم می‌خواندند و کوزه‌های تمیز و سالم جدید را جایگزین کوزه‌های قبلی می‌کردند. این مراسم در استان خراسان جنوبی رونق بسیاری داشته و به همین دلیل هم هنر سفالگری یکی از هنرهای اصلی این شهر محسوب می‌شود.
قاشق زنی یکی از قدیمی‌ترین مراسمی است که چهارشنبه سوری برگزار می‌شده است. در این مراسم، زنان یا مردان چادری روی سر خود انداخته و در برخی از موارد نقاب به چهره می‌زنند. سپس به در خانه همسایگان رفته و با کوبیدن قاشق به کاسه خود یا این که زدن درب خانه، صاحب خانه را از حضور خود آگاه می‌کنند. سپس صاحب خانه کاسه را از فرد گرفته و کمی آذوقه خشک یا پول نقد داخل آن گذاشته و آن را پس می‌دهد.
مهم‌ترین نکته‌ای که درباره قاشق زنی در چهارشنبه سوری وجود دارد، ناشناس ماندن افراد است. به همین دلیل هم نه فردی که برای قاشق زنی آمده و نه صاحب خانه نباید حرفی بزنند. باور باستانی و فرهنگ زرتشتی درباره قاشق زنی چهارشنبه سوری این است که مردگان و ارواح در این ۶ روز پایانی به زمین آمده و غذاهایی که داده می‌شود، در واقع هدیه‌هایی است که به مردگان خود می‌دهند. قاشق زنان پس از جمع آوری آذوقه‌های خشک کافی مانند بنشن و سایر موارد مورد نیاز آش یا دریافت پول و خرید آن‌ها، آش ابودردا درست می‌کردند. این آش مانند آش رشته بود و به منظور شفای درد و بیماری‌های مختلف تهیه می‌شد. پس از تهیه این آش، کمی از آن را به بیماران داده و سپس باقی آن را به نیازمندان می‌دادند.
در بخش قبلی به آش ابودردا و فلسفه پخت آن اشاره کوتاهی شد. اما شاید اکنون این سؤال برای شما به وجود آمده باشد که سایر خوراکی‌ها و غذاهای سنتی در چهارشنبه‌سوری شامل چه مواردی می‌شوند؟ در مناطق مختلف ایران خوراک‌های متنوعی برای این جشن تهیه می‌کنند که هر کدام از آن‌ها فلسفه خود را دارد. در ادامه برخی از محبوب‌ترین غذاهای سنتی ایرانی که در چهارشنبه سوری پخته می‌شوند را می‌توان مشاهده کرد.
- پلو هفت رنگ
- رشته پلو
- مرصع پلو
- آش رشته
هر کدام از شهرهای ایران، غذای مخصوص به خود را برای چهارشنبه سوری داشته و این جشن در سراسر ایران از تنوع فرهنگی و سنتی بسیاری برخوردار است. علاوه بر غذاهای خوشمزه‌ای که معمولاً در شب چهارشنبه سوری تهیه می‌شوند، افراد آجیل و تنقلات بسیاری هم در این شب میل می‌کنند. این آجیل‌ها معمولاً همراه با سایر همسایه‌ها و هنگام جشن و خواندن سرودهای مختلف میل می‌شوند.
همان طور که در این مطلب بارها به این موضوع اشاره شد، یکی از بخش‌های مهم چهارشنبه سوری، شادی کردن و خواندن سرودهای شاد بوده است. در این شب سرودهای سنتی بسیاری وجود داشته که برخی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها این شعرها هستند:
- زردی من از تو سرخی تو از من
- غم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا
همان طور که در این سرودها می‌توان مشاهده کرد، پیام اصلی سرودهایی که مردم می‌خواندند، دفع نحسی‌ها و غم‌ها و همچنین جذب نیروها و انرژی‌های خوب بوده است. بیشتر شعرهای باستانی را هنگام پریدن از روی آتش و سایر مراسم‌های دور کردن انرژی بد مانند کوزه شکنی می‌خواندند.
در شاهنامه هم می‌توان اشاره‌هایی به چهارشنبه سوری مشاهده کرد و روایتی از حکیم فردوسی را برای این جشن خواند. به طور خلاصه در این سروده‌ها مشاهده می‌شود که کاووس شاه پس از از دست دادن همسر خود، با زنی هوس باز به نام سودابه ازدواج می‌کند. پس از بزرگ‌شدن سیاوش، پسر کاووس شاه، سودابه عاشق او شده و سعی می‌کند تا او را در دام خود بی اندازد. زمانی که سیاوش با خشم نامادری خود را پس می‌زند، سودابه به او تهمت زده و داستانی شبیه به یوسف و زلیخا روایت می‌کند. پس از آن که کاووس شاه از این موضوع مطلع می‌شود، از سیاوش می‌خواهد که بی گناهی خود را ثابت کند.
سیاوش می‌گوید که من از تونل آتش عبور می‌کنم، اگر سوختم گناهکارم و اگر سالم بیرون آمدم بی گناهم. کاووس شاه قبول کرده و سیاوش از تونل آتش به سلامت عبور کرده و بی گناهی خود را اثبات می‌کند. این آزمایش در سه شنبه آخر سال روی می‌دهد و به گفته شاهنامه، از آن به بعد، از چهارشنبه تا جمعه آخر سال را جشن ملی اعلام کرده و به دستور کاووس شاه در تمامی کشور جشن می‌گیرند. مردم در این روز از روی آتش می‌پرند تا پاکی سیاوش را جشن بگیرند.
در این مطلب با یکی از محبوب‌ترین و زیباترین جشن‌های باستانی ایرانی که در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود، چهارشنبه سوری، آشنا شدیم. به گفته بسیاری از باستان شناسان، این جشن به دوران پیش از ساسانیان بازگشته و بخشی از جشن‌های ۶ روز آخر سال بوده است.
در بسیاری از داستان‌ها و افسانه‌های فولکلور ایرانی مانند شاهنامه هم می‌توانیم اشاره‌هایی به چهارشنبه سوری را مشاهده کنیم. اما هدف اصلی از برگزاری این جشن‌ها از گذشته تا به امروز، دوری کردن بدی‌ها، غم‌ها، نحسی‌ها و پاک کردن افراد از گناهان بوده است. مردم می‌توانستند در این جشن‌ها خود را از هرگونه گناه، کینه و زشتی پاک کرده و با انرژی خوب و شاد به استقبال نوروز و سال نو بروند. اگر شما هم در منطقه خود خوراکی خاص یا مراسم متفاوتی برای چهارشنبه سوری داشته یا آن را با نام متفاوتی می‌شناسید، آن را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
بسیاری بر این باور هستند که سوری از واژه سور به معنای شادی و عیش گرفته شده در حالی که برخی دیگر باور دارند که سور از واژه پهلوی به معنای سرخ می‌آید و اشاره به روشن کردن آتش در این روز دارد.
به باور زرتشتیان و بسیاری از تاریخ دانان، تاریخچه چهارشنبه سوری به دوران پیش از ساسانیان رسیده و بخشی از جشن‌های ۶ روز پایانی سال بوده است.
با پریدن از روی آتش که نماد مقدسی در فرهنگ زرتشتیان محسوب می‌شود، افراد خود را از انرژی‌های بد و منفی پاک کرده و نحسی را دور می‌کنند.
مقالات مرتبط